1-mavzu: Hozirgi zamonning ekologik muammolari faniga kirish. Reja

---

1-MAVZU: Hozirgi zamonning ekologik muammolari faniga kirish.
REJA:
1. Ilmiy texnik revolyutsiyasi va global ekologik inqirozlar.
2. Fan-texnika inqilobining jamiyat va tabiatning, inson va atrof muhitning
o‘zaro munosabatiga ta’siri.
3. XX – asrning tabiatga qoldirgan asoratlari.
Tayanch iboralar: biosfera,  ekologiya, tabiat, jamiyat, inson ekologiyasi,
muhit, atrof muhit, tirik organizm.
Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning o`zgarishi juda tezlik
bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch
sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan ta`kidlab o'tilgan edi.
Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning
o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda,
insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bog`liq holda tabiatning insonga aks
ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo’lgan
jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog'liq bo’lgan har qanday xodisa tushuniladi.
(iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning
buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmokda. Fan
texnika inqilobi jamiat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jixatidan yangi
bosqichni boshlab berdi. Bu bosqich tabiiy boyliklarni o’zlashtirish g’oyat zarurligi
sayyoramizdagi mavjud resurslardan misli ko’rilmagamn darajada foydalanish bilan
tavsiflanadi. Fan texnika inqilobi ilgari ma’lum bo’lmagan texnik va txnologik
vositalarni yuzaga keltirdi. Inson fan va texnika inqilobi natijasida tabiatga
munosabat borasidagi erkinlikda yangi bosqichga ko'tarildi, natijada u o'ziga ilgari
buysunmagan 
ko^pgina 
kuchlarni 
jilovlab 
oldi.
Fanni o‘qitishning maqsadi – talabalarga hozirgi zamonning ekologik
muammolari mavzularini chuqur o‘rganish va ularning nazariy asoslarini, asosiy
tushuncha va qonuniyatlarini, insonlarning tabiatga ta’sirining hozirgi
holati,bugungi kundagi ilmiy-texnik revolyusiyasi va global ekologik inqirozlarning
sabablarini o‘rgatish xamda tabiatni muhofaza qilishga doir bilimlarni amaliyotga
tadbiq etish ko‘nikmasini hosil qilishdan iborat.
Fanni o‘qitishning vazifalari - hozirgi zamonning ekologik inqirozi, mahalliy
salbiy ekologik oqibatlari, iqlim o‘zgarishi, potensial ekologik xavflar,tabiatni
muhofaza qilish qonunchiligi, ekologik muammolarning nazariy asoslarini
qonuniyatlarini o‘rgatishdan iborat
Jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini ilmiy anglash, insonni ijtimoiy fenomen
sifatida ko‘rsatish uning tarakkiyotini to‘g‘ri belgilash imkoniyatini beradi. Jamiyat
a’zolari o‘zaro munosabatlar jarayonida yaratgan ijtimoiy va ruhiy muxitlar ta’siri

---

ijtimoiy-ekologik ekotizim deyiladi. Ushbu ilm tarmog‘i qaysi ob’ektiv borliqni va
uning kaysi jabxasini o‘rganishni, bundan maqsadi nima ekanligini hamda shu
sohada doimo hukm suruvchi konuniyatlar jamiyat manfaatlariga qanday xizmat
qilishini anglashga ko‘maklashadi.
Odamzot bioijtimoiy mavjudot bo‘lganligi tufayli uning biologik mohiyati
bilan bir qatorda ijtimoiy va ruhiy mohiyatini saqlab qolish zarur. Chunki
biosferaning tarkibiy qismi bo‘lgan, tirik mavjudotlarning oliy shakli hisoblangan
inson bir paytning o‘zida xam tabiiy muhitda, xam ijtimoiy va ruhiy muxitlarda
yashaydi. Shu boisdan u biologik ijtimoiy va ruxshunoslik qonuniyatlari buyicha
rivojlanib boradi xamda ularning doimiy o‘zaro ta’siri ostida bo‘ladi.
Har bir davlatning ichki va tashqi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy faoliyati
natijasida yuzaga kelayotgan insonlar xayot-mamotining ijtimoiy muxiti
«makroijtimoiy muxit» deyiladi. « Tabiat inson uchun yagona makon, u odamni turli
oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak uy-joy va boshqa zaruriy buyumlar bilan
ta’minlaydi.
Aholining ekologik ongi tabiat muxofazasini muntazam amalga oshirishda
asosiy ijrochi omil hisoblanadi. Aholining barcha tabakalari – bog‘cha yoshidagi
yosh bolalardan tortib, muysafid otaxon va onaxonlargacha atrof-muhitga yakdil,
ijobiy fikrda bo‘lishlari, unga ziyon-zahmat yetkazmaslik ruxida tarbiyalanishlari
keraq Mamlakatimiz ziyolilari - tarbiyachi, uqituvchi, ommaviy axborot vositalari
xizmatchilarining bugungi birdan bir vazifasi - jamiyatimiz ijtimoiy va ruxiy
muhitlari tozaligini saqlash va aholiga ekologiya ma’naviyati asoslarini urgatib
borishdan iborat. Shunday kilib, inson yashab turgan muxitni barkaror vaziyatda
asrash, uning bioijtimoiy tadrijiy rivojlanish jarayonini me’yoriy xolatda saqlab
qolish, demakdir.
Ekologiya atamasini birinchi bo’lib nemis zoologi E.Gekkel 1866 yilda fanga
kiritishni taklif qilgan bo’lsada, ekologik bilimlar qadimgi YUnoniston, Rim, SHarq
hamda Markaziy Osiyo mamlakatlarida o’z rivojini topgan.
Jumladan, Gippokrat, Aristotel va shu kabi yunon faylasuflari asarlarida
ekologiya haqida ma`lumotlar keltirilgan.
Miloddan keyin Evropada Xristian dinining vujudga kelishi munosabati bilan tabiiy
fanlar inqirozga uchragan bir paytda Markaziy Osiyoda u anchagina rivojlandi.
Jumladan, o’zbek entsiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniy (973-1051) yozib
qoldirgan asarlarida (uning 152 ta asari bo’lib, shundan bizgacha 27 tasi etib kelgan)
yil va fasllarning o’zgarishi bilan hayvonlar va o’simliklarning o’zgarishi to’ѓrisida
fikr yuritilgan. Uning aytishicha birorta hayvon yoki o’simlik turi er yuzini butunlay
qoplab olsa, boshqalarning ko’payishiga o’rin qolmaydi. SHuning uchun dehqonlar
ekinlarni o’toq qiladilar, asalarilar asalni bekorga eydigan o’z jinslarini o’ldiradilar.
Beruniy - Er yuzining o’zgarishi o’simlik va hayvonlarning o’zgarishiga olib keladi,
deb ta`kidlaydi.
Beruniy «Saydana» degan asarida 1116 tur dori – darmonlarni tavsiflagan.
Beruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklari» va «Hindiston» degan
asarlarida o’simlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan
aloqasi haqida ham qiziqarli ma`lumotlar keltiriladi.

---