1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish. Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi (2 soat) reja

Ijtimoiy xulk-atvor ipstinktlari nazariyasi XX ayerning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Makdugall bulib, u uzining 1908 yilda yozgan “Ijtimoiy psixologiyaga kirish” kitobidagi inson xulk-atvori- ning motivi yoki uni xarakatga keltiruvchi kuch instinktlardir deb yozgan. Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layokat, intilish iboralarini xam ishlata boshladi. Uning fikricha, xulk- atvorni ta’minlovchi narsa tugma, psixofiziologik tayyorlik xolati bulib, u nayeldan-nayelga uzatiladi. Makdugall barcha xarakatlarni refleksiv xolda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bulgan barcha kismlar — ya’ni, efferent — kabul xiluvchi, retseptiv bulim, afferent (xarakat) va markaziy bulimdan iborat tizim sifatida tasavvur kiladi. Barcha ijtimoiy xarakatlar xam ana shunday refleksiv tabiatga egadir, deb uktiradi u.
Shunga uxshash fikrlar E.Ross (“Ijtimoiy psixologiya”) va J.Bolduin (“Ijtimoiy psixologiya buyicha tadkikotlar”) karashlarida xam rivojlantirilgan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat xakida — tabiiy va ijtimoiy irsiyat xakida yozib, ijtimoiy irsiyat odamlardagi taklid kilish kobiliyati bilan boglik, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir-birlariga ta’sirlarini utkazishga moyildirlarki, bu narsa ular urtasidagi munosabatlarini boshkarib turadi.
Shunday kilib, bu yunalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli xarakatlarning boshi — ongsizlikdir, ya’ni instinktlar bulib, ular asosan xissiyotlarda namoyon buladi. X,issiyot bilan instinktlar boglikligini Makdugall juftliklarda kursatishga xarakat kilgan: masalan, kurash instinkti - kurku v, gazab xissi; nayel koldirish instinkti - rashk, ayollardagi tobelik xissi; utlashtirish instinkti - xususiylikka intilish xissi va xokazo. Ijtimoiy xodisalarni tushuntirishda tugma instinktlar rolining yukori kuyganligi uchun bu nazariya ilmiy tarakkiyot boskichida salbiy urin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim xddisalar sabablarini tushuntirishga xarakat kilishi fan oldiga ulkan vazifalarni k;uydi. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadkik kilishi lozim edi.
Demak, yukorida tuxtab utilgan uchala nazariyaning axdmiyati shundan iborat ediki, ular yangi tugilishi lozim bulgan, lekin yetarli ilmiy asosi bulmagan fan - ijtimoiy psixologiyaning istikboldagi tadkikot mavzularini ochib berdi, ular kutargan muammolar aslida jamiyatda mavjud muammolar ekanligini isbotladi, bu muammolarni urganish, ilmiy jixdtdan tadkik etish orkaligina ularni boshkarish mumkinligi fikrini urtaga tashladi. Krlaversa, bu uchala yunalish xam nazariy karashlarni isbot kilishda ob’ektiv tekshiruv usuli xisoblangan eksperi- mentdan foydalanish zaruriyatini kursatdi. Bu narsa yana bir bor maxsus fanning kelajak rejalarini aniklashga yordam berdi. Aytish mumkinki, mustakil fan sifatida ijtimoiy psixologiya ana shu uchala manbadan “suv ichgan”, ozuka olgan va uz predmetini aniklagan.