1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish. Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi (2 soat) reja

jtimoiy-psixologik bilimlarning uch nazariy manbasi tugrisida
|bu manbalarning aniklanishi xam XIX asrning urtalariga u-adi. Kuplab olimlarni fikricha, ilmiy yondashuv va naza- orasida eng axamiyatlisi uchta bulganki, ular darxakikdt iny-psixologik bilimlarning yangi davrga mos tarzda «npb, rivojlanishiga anik turtki buldi. Bular: xalqlar psixologiyasi, olamon psixologiyasi va ijtimoiy xulq atvor- ii-tinktlari nazariyasidmr. Ularning barchasini uylan- masala bitta bulib, u xam bulsa jamiyat va shaxsning uzaro boglikligini taxlil kilish zaruratidir.
ijtimoiy-psixologik bilimlar uchun manba rolini uynagan in asos xalqlar psixologiyasi bulib, u XIX asrning ryada Germaniyada shakllandi. Undagi asosiy nazariy fikr i iborat ediki, ayrim individlardan yukori turadigan rux ts bulib, bu rux uzidan xam yukori turadigan iloxdy nika buysunadi. Bu iloxiy yaxlitlik xalk yoki millatdir. iidividlar ana shu yaxlitlikning bulaklari bulib, ular shu ruxga buysunadilar. Ya’ni, ushbu nazariya tarafdorlarikriga e’tibor bersak, ular nuktai nazaricha, shaxe jamiyat urtasidagi karama-karshilik muammosi jamiyat iga xal kilinadi. Xalklar psixologiyasining tarixiy- raaiy asosi bulib Gegel falsafasi va nemis romantizmi 1 kilgan, deyish mumkin, chunki Gegeldyat “individdan turuvchi rux goyasi xalklar psixologiyasi jonkuyarlari qabul kilindi. Xalqlar psixologiyasi” iborasi birinchi marta faylasuf (1824-1903) xamda tilshunos RShteyntal (1833-1893) asarlarida ishlatildi. Ular birgalikda chop etgan “Xalklar psixologiyasi tugrisida kirish suzi” kitobida shunday fikrlarni ilgari suradilar: “Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch - bu xalk yoki shu “yaxlitlikning ruxi” bulib, bu rux san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’anlarda uz aksini topadi. Individning ongi ushbu yaxlitlikning maxsuli bulib, ularning yigindisi uz nav- batida xalk ongini tashkil etadi. Xalklar psixologiyasining vazifasi xalk ruxi moxiyatini urganish, xalk ruxiyati konunla- rini ochish, xalk psixologiyasiga oid bulgan uziga xos xususiyat- larning paydo bulishi va yukolishini tushuntirib berishdir”. Usha kitobda mualliflar shaxe bilan jamiyat munosabati xususida kuyidagi muloxazalarini bayon etadilar: odam u3 moxiyati jixatidan ijtimoiy mavjudot bulib, u jamiyat xayoti bilan uzviy boglik, chunki u uziga uxshashlarga karab rivojlanadi, boshkalarga taklid kilib xarakat kiladi va ular ta’kibidan kochadi...” Xa’kidlashimiz lozimki, xalklar psixologiyasining asoschilari uz izlanishlari va yozib koldirgan asarlarida fakat nazariy muloxazalar yuritish bilan cheklandilar, chunki ularda u3 fikrlarini isbot kilish uchun anik konkret faktlarga asoslangan tadkikotning natijalari yuk edi. “Psixologiyaning otasi” xisoblangan Vshgelm Vundt esa, ilk marotaba xuddi ana shu tadkikotga asoslangan ma’lumotlar tuplashga uz dikkatini karatdi. U uzining “Inson va xayvon ruxi xakida ma’ruzalar” i (1863 y) va 1900 yilda bosmadan chikkan un tomli “Xalklar psixologiyasi” asarlarida asosan uzi tuplagan empirik ma’lumotlar asosida xalklar psixologiyasiga bagishlan- gan fikrlari tizimini bayon etdi. Uning fan oldidagi xizmati shundan iborat ediki, Vundt empirik ma’lumotlar tuplash usullari, tuplangan manbalarni sharxlash borasida bebaxo bilimlar tupladi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki kiyemdan iborat: fiziologik psixologiya va xalklar psixologiyasi. Fiziologik psixologiya inson ruxiyatini urganuvchi eksperimental fan bulib, oliy psixik jarayonlar - tafakkur va nutvdan tashkari barcha narsani eksperiment usulida tadkik etish mumkin. Eksperiment usulida urganib bulmaydigan barcha oliy rux xolat- larini xalklar psixologiyasi urganadi, chunki undagi Urganish usullari uziga xosdir - u madaniy maxsullar xisoblangan til, afsonalar, odatlar, san’at asarlari, inson tafakkurining murakkab tomonlarini ochib beradi. Tugri, Vundtning psixologiya fani oldidagi xizmatlari buyuk, uning xalklar psixologiyasiga oid ma’lumotlari xozirgi kungacha xam uz kimmatini yukotgani yuk- Lekin uning yagona kamchiligi shu ediki, uning karashlari idealistik asosda bulgan, ya’ni u individ bilan jamiyat urtasidagi murakkab dialektik munosabatni idealistik asosda turib xal kilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol urnini kura bilmagan. Uning izdoshlari - Rossiyalik A.Potebni, nemis olimi T.Geyger va boshkalar xam u yul kuygan mafkuraviy kamchilikni oldini ola olmadilar, lekin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalklar psixologiyasi individual psixologiyadan fark kiladi, shuning uchun xam maxsus fan kerakki, u uziga xos usullar yordamida shaxe va jamiyat munosabatlari konunlarini ochib berish lozim. Xuddi ana shu xulosalar ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga ilmiy asos buldi.
Omma psixologiyasi paydo bulishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bulishi va Yevropada ishchilar xarakatining ommaviy tuye olishi buldi. Ya’ni, XIX ayerning ikkinchi yarmida sanoat va ishlab chikarishning rivojlanishi, ishchilarning u yoki bu sanoat korxonasi doirasida mexnat kilish uchun tuplanishi ishchilar xarakatining kuchayishiga olib keldiki, ular ba’zan tartibsiz xarakatlar, uyushgan xarakatlarning sub’ektiga aylanib koldilar. Shuning uchun xam shu xarakatlarning konunlarini bilish, ularni boshkarish usullarini uylab topish zarur edi.
Ommaviy xodisalarni urganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning “Taklid kilish konunlari” deb atalgan birinchi kitobi chivdi. Tard Fransiyada ruy berayotgan ommaviy xodisalarni, shu xodisalarda ishtirok etayotganlarning xulk-atYeorini taklid kilish orkali tushuntiradi. Bu xarakatlar irratsional (ya’ni aklning ishtirokisiz) tabiatga ega bulib, xar bir individ ommaga kushilgan zaxoti unga taklid kilishga tayyorlik instinkta ustun b^lib koladi. Italiyalik xukukshunos S.Sigeli va fransuz olimi G.Lebon xam Tard ishlarini ma’kullab, uning nazariyasini faktik materiallar bilan boyitdilar.
1895 yilda bosilib chikkan Sigelining “Ommaning jinoyat- lari” va Lebonning “Omma psixologiyasi” kitoblarida asosiy goya shundan iborat ediki, ommaviy xarakatlarda shaxsning uz xulk- atvorlarini ongli va akl bilan boshkarish kobiliyati yukoladi.
Bunday xolatlarda xissiyotlar ustun keladi, natijada affekt xolatlar kelib chixadi, ya’ni, odam uzi nima xilayotganligini, olomonga nega xushilib xolganligini xam anglay olmaydi, shuning uchun xam affekt xolatida ruy bergan jinoyatga aybni yumshatuvchi xolat sabab bulgan, deb karash adolatli buladi. Bu xarashlari tufayli Sigeli Italiyaning xonuniga maxsus modda kiritishga xam erishdi. Sotsiolog Lebon esa asosan dixxatini ommani elitaga - jamiyatdan yukori turuvchi tanlangan guruxlarga xarshi xuyishga karatdi. U ommaning ayrim xollarida, aynixsa, biror xodisa ruy berganda “kizikkonlik” xususiyati ustun turishi xakida yozadi. Uning fikricha, bir xancha odamlarning bir yerda tuplanishi ommani xosil kil ad i va bu odamlar kim bulishidan kat’iy nazar - olimmi yoki oddiy ishchi, fukaromi, shu zaxotiyok kuzatuvchanlik va ziyraklikni yuxotadi. Chunki bu xolatda ular xolatini instinkt- lar va xissiyotlar boshxaradi. Lebon shaxsning omma xolatidagi belgilariga tuxtalib kuyidagilarni ajratadi:
1. Shaxsiy sifatlarning yutsolishi. Bosh xa odamlar ta’sirida individ uziga xos sifatlarni yuxotishi, buning urniga impulsiv, instinktiv xarakatlarni amalga oshirishi mumkin.
2. Xissiyotlarga uta beriluvchanlik. Ommada axl, tafakkur xissiyotlar va instinktlarga uz urnini bushatadi. Shuning uchun xam ommaning ta’sirchanligi uta oshib ketadi.
3. Atsliy sifatlarning yutsolishi. Ommaning “axli” uni tashkil etuvchilar axlidan ancha past buladi. Shuning uchun xam ommaning tazyixiga uchramaslik uchun xar bir kishi axlan muloxaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan xochishi lozim.
4. Shaxsiy mas’uliyatning yutsolishi. Ommaga xushilib xolgan shaxe shunchalik xissiyotlarga berilib xetishi mumkinki, u uz xarakatlarini nazorat xilish, u3 ishiga mas’uliyatni esidan chixaradi. Yakka xolda sodir xila olmaydigan ishini, u ommaga xushilib xilib sodir etib xuyishi mumkin.
Yuxorida sanab utilgan ommaning belgilari Ernesto Grassi tomonidan nemis ensiklopediyasiga xam kiritilgan.
Shunday xilib, omma tartibsiz, u mustakil ravishda tartib uriatish xobiliyatiga ega emas. Shuning uchun xam unga doimo "doxiy” kerak. Doxiylar yoki daxolar - elita tashxaridap kelib omma urtasida tartib urnatishi mumkin. Bu fnkrlarning mafkuraviy ma’nosi tushunarli, chunki usha paytda olimlar omma
deganda, ishchilar sinfini, doxiylar deganda esa, kulida kapital- mablag bulgan burjuaziya sinfini nazarda tutishgan. Demak, shaxe va jamiyat ziddiyatlari masalasi omma psixologiyasi tarafdorlari nazariyasi ayrim shaxslar - dodiylar foydasiga xal kilinadi. Pekin bu nazariya, nima uchun ommaviy xddisalarda ommaning uzidan chikib koladigan liderlar, ommaning ba’zan tashkaridan xech kimni tan olmay kolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning xam fikrlarida kuprok idealizmga moyillik sezilib turardi.