1-Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaga kirish. Ijtimoiy psixologiyaning shakllanish tarixi (2 soat) reja

Ijtimoiy psixologiyaning eksperimental fan sifatida rivojlanishi
XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar oldiga konkret topshiriklar, vazifalar kuya boshladi. Bundan tashkari, juda kup fanlarda ob’ektiv eksperimental usul yuli bilan ilmiy faktlar tuplash yulga kuyildi. Psixologiya fani xam bundan istisno emas edi. Sof psixologlar individ psixologiyasini zksperimental uRganaR ekanlar, ularning boshka individlar sh’sirida bulishi faktini inkor kila olmas edilar. Ikkinchidan, ica, Amerikada kupgina psixologlar uz tadkikot ob’ektlarini maboratoriya sharoitida ayrim psixik jarayonlarni urganish amaliyotidan real, jamiyatda mavjud bulgan insonlar jamoasi - kichik guruxdarga kuchira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bulgan uch asosiy okim (psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida xam ijtimoiy xulk-atvorni kichik |uruxdar doirasida urganishga intilish paydo buldi. XX asr • yushidagi psixologiya fani shu bilan ajralib turardiki, olimlar imzlriy izlaniщlarga kupam e’tibor berishmas, katta guruxlar, ommaviy xodisalar psixologiyasi xam nazardan ancha chetda kolgan edi. Asosiy dikkat kichik guruxlarga va ularda turlicha eksperimentlar utkazishga karatilgan edi. Bunday xolatning paydo bulganligi ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishida nixoyatda katta rol uynadi.
Masalan, geshteltpsixologiya yunalishi negizida maxsus ijtimoiy-psixologik yunalishlarning - interaksionizm va kognitivizmning vujudga kelganligi yangi paydo bulayotgan fanning eksperimental asosi xam bulishi mumkinligini yana bir bor isbot kildi. Chunki ushbu yunalishlardagi ishlar eng avvalo, insoniy uzaro alokalar va xamkorlikning, uzaro ta’sirning sirlarini anikdashga karatilganligi bilan olimlarning dikkatini torta oldi. Geshtaltpsixologiyaning asoschilari xisoblangan nemis psixologlari M. Vertxeymer, V. Kyoler, K. Koffkapardan farxli, amerikalik Kurt Levin va unikg maktabi tarafdorlari ijtimoiy xulkning motivlarini urganishga kirishdilar, F. Xayder esa “geshtalt” (nemischa Gestalt - obraz, shakl ma’nosida) tushunchasini ilk marotaba ijtimoiy psixologiyaga olib kirib, shu orkali shaxslararo uzaro idrokning mexanizmlarini izladi, dastlabki eksperimentlar aynan Amerika Kushma Shtatlarida utkazildi.
Bixeviorizm yunalishlari doirasida utkazilgan ijtimoiy- psixologik tadkikotlar avvalo amerikalik olimlar KXall va V.Skinnerlar nomi bilan boglik- Ular va ularning izdoshlari xisoblangan KMiller, DDollard, J.Tibo, G.Kelli va boshkalar diada - ikki kishi uRtasiDagi munosabatlarning xilma-xid eksperimental kurinishlarini tadkik kilib, ularda matematik uyin nazariyasi elementlarini kulladilar. Diada sharoitida laboratoriyalarda utkazilgan tadkikotlarda asosan mustaxkamlash goyasini isbot kilishga urinildi. Klassik bixeviorizmdan farkli ularok, ijtimoiy-psixologik bixevioristlar xayvonlar urniga laboratoriyada utkaziladigan tekshiruvchlarga nakd pul tulagan xolda odamlarni taklif eta boshladilar. Shuning uchun xam bixevioristlarning yangi goyasida biologizm va mexanizm tarzda ilgarigi xayvonlarda tuplangan dalillar modelini insonlarda tekshirib kurish urfga aylandi. Yondashuvdagi sun’iylikka karamay bu tekshiruv va sinovlar xam ijtimoiy psixologiyani ayrim yangi dalillar bilan tuldirilishiga imkon berdi.
Psixoanaliz doirasida esa ijtimoiy-psixologik tadkikotlar E.Fromm va J.Salliven ishlari bilam boglik.
Bixevioristlardan farkli ularok, bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki kupchilik ishtirokida utkazila boshladi. Ularning izdoshlari V.Bayon, V.Bennis, G.Sheparde, V.Shutspar utkazgan tadkikotlar tufayli xozirgi kunda xam katta kizikish bilan urganilayotgan “T - Guruxlar” psixologiyasi yaratildi. Unda gurux sharoitida bir odamning boshkalarga ta’siri, guruxning ayrim individlar fikrlari ta’siriga berilishi kabi masalalar eksperiment sharoitida ishlab chikildi va ijtimoiy-psixologik treninglar utkazishga asos solindi.
Kognitivizm aslida Kurt Levin nazariyasi asosida paydo bulgan psixologik yunalish bulib, undagi urganish ob’ekta munosabatlar tizimidagi odamlar, ularning bilish jarayonlari, ong tizimiga taallukli bulgan kognitiv xolatlar buldi. Kognitivizm doirasida shunday mukammal, boshkalarga uxщamas nazariyalar yaratildiki, ular xozirgi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk- Masalan, F.Xayder balanslashtirilgan tizimlar nazariyasi, T.Niokomning kommunikativ aktlar nazariyasi, Festingerning kognitiv dissonanslar nazariyasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Ulardagi asosiy goya shundan iboratki, shaxe uziga uxshash shaxslar bilan mulokatga kirishar ekan, doimo munosabatlarda ruxiy mutanosiblik, tenglik bulishiga, shu orkali ziddiyatlardan chikishga xarakat kiladi. Maksad - turli ijtimoiy vaziyatlarda shaxe xulk-atvorining isixologik sabablarini tushuntirish va ziddiyatlarning oldini olish uchun yul-yuriklar ishlab chikishdan iborat. Xozirgi davrda xam tanikli ijtimoiy psixologlar Olporgp, A.Maslou, KRojers va ularning safdoshlari gumanistik psixologiya doirasida bu ishlarni faol davom ettirmokdalar.Nixoyat, yana bir eksperimentlar bilan boglik bulgan nazariya interaksionizm bulib, bu aslida sotsiologik nazariya xisobla- nadi. Uning asoschisi Gerbart Mid bulib, uning karashlari ta’sirida T.Sarbinshsht rollar nazariyasi, G.Xaymen va R.Mernyun- larning referent guruxlar nazariyasi, F.Goffmanning ijtimoiy dramaturgiya nazariyalari shakllandi. Bu olimlar turli ijtimoiy sharoitlardagi xulk-atvorni tushuntirish orkali shaxe ij shmoiy- psixologik sifatlarining sabablarini topishga xarakat kildilar. Nazariyalarning moxiyati shundaki, xar bir shaxe doimo ijtimoiy uzaro ta’sir tizimida magjud buladiki, unda u tugri xarakat kilish uchun uzgalarni tushunishga xarakat kilishi, uzgalar rolini kabul kilishga tayyor bulishi lozim. Lekin uzgalar rolini tugri kabul kilish uchun unda “umumlashtirilgan uzga” obrazi bulishi lozimki, bu obraz shaxslararo mulokat jarayonida, kar bir shaxe uchun ibratli bulgan kishilar guruxi bilan mulokotda bulish jarayonida shakllanadi. Ya’ni, shaxening faolligi tan olinadi, bu esa fan tarixida uta progressiv xolat edi.
Yukorida aytib utilgan nazariya va okimlar xozirgi kunda xam ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishiga uz xissalarini kushib kelmokdalar. Keyingi davrlarda Rossiyada rivojlangan ijtimoiy psixologiya va sobik Ittifok davlatlarida utkazilgan barcha fundamental va tatbikiy tadkikotlarda chet ellik psixologlar, xususan amerikalik olimlar karashlarining ta’siri kattadir.