1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

Бош Ассамблеянинг 1979 йил 18 декабрдаги 34/180-резолюцияси билан имзолаш, ратификация қилиш ва цушилиш учун цабул цилинган ва очилган.
1981 йил3 сентябрдан27(1)-моддага мувофиц кучга кирган.
Ушбу Конвенциянинг иштирокчи давлатлари:
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низоми инсоннинг асосий Ҳуқуқларига, инсон шахсиятининг қадрияти ва қадр-қимматига, эркак ва аёлларнинг тенг Ҳуқуқлигига ишончни яна қарор топдирганлигини ҳисобга олган холда.
инсон Ҳуқуқларининг Умумжаҳон декларацияси Ҳуқуқлариинг камситили- шига йул куймаслик принципини таъкидлаб, барча инсонлар Ҳуқуқ ва қадр- қимматларида тенг ва эркин бўлиб тугилишини, унда эълон қилинганидек, ҳар бир инсон шу жумладан жинсдаги нисбатан бўлган фарқлардан катьи назар барча Ҳуқуқ ва эркинликка эга булмоги кераклигини эълон килганлигини ҳисобга олган холда, инсон Ҳуқуқлари хакидаги Халкаро пактларнинг иштирокчи-давлатларига эркак ва аёллар учун барча иқтисодий, ижтимоий, маданий, фуқаролик ва сиё­сий Ҳуқуқлардан тенг фойдаланишни таъминлаш вазифалари юклатилганли- гини ҳисобга олган холда, эркак ва аёлларнинг тенг Ҳуқуқли бўлишига ёрдам бериш максадида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва ихтисослашган ташки- лотлар кафиллигида тўзилган халкаро конвенцияларни эътиборга олган холда, шунингдек, эркак ва аёлларнинг тенг Ҳуқуқли бўлишига ёрдам бериш максадида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва ихтисослашган ташкилотлар томонидан қабул қилинган резолюциялар, декларациялар ва тавсияномаларни ҳисобга олган холда, мана шу турли хужжатларга карамай, хотин-кизлар кукларининг камситилиш холлари хамон юз бераётганлигидан ташвишланиб, хотин-кизлар Ҳуқуқларининг камситилиши инсон қадр-қимматига бўлган хурмат ва тенг Ҳуқуқлилик принци- пларига путур етказишини, аёллар эркаклар билан бир қаторда уз мамлакатининг сиёсий, ижтимоий, икгисодий ва маданий ҳаётида иштирок этишига тускинлик қилишини, оила ва жамият фаровонлигининг усишига халакит беришини ва инсо- ният ва уз мамлакатларининг манфаатлари йулида хотин-кизларнинг имкониятла- ри тўлиқ намоён бўлишига яна хам купрок қийинчиликлар тугдиришини эслатиб, кашшоклик шароитларида хотин-кизларнинг озик-овкатга, согликни сақлашга, таълимга, касб тайёргарлигига ва ишга жойлашиш имкониятларига, шунингдек, бошқа эхтиёжларни кондиришга имконияти жуда кам эканлигидан ташвишланиб,
288
тенглик ва адолат асосида ўрнатилган янги халкаро иқтисодий тартиб эркак- лар ва аёллар ўртасидаги генгликни таъминлашда анчагина имконият бери- шига катьий ишониб,
иркий айирмачиликни, барча турдаги иркчилик, иркий камситиш, эски ва янги мустамлакачилик, агрессия давлатлар устидан хукмронлик ўрнатишни, бошқа давлат томонидан босиб олинишини ва хукмронлик қилишини хамда давлат- ларнинг ички ишларига аралашишни бартараф қилиш эркаклар ва хотин-кизлар Ҳуқуқларини тула амалга оширишнинг зарур омиллари эканлигини таъкиддаб, халкаро тинчлик ва хавфсизликни мустахкамлаш, халкаро кескинликни юмшатиш, ижтимоий ва иқтисодий тизимларидан катъий назар, барча давлат- лар ўртасида ўзаро ҳамкорлик, катъий ва самарали халкаро назорат остида ёппа- сига ва батамом куролсизланиш айникса, ядровий куролсизланиш мамлакат- лар ўртасидаги муносабатларда адолат, тенглик ва ўзаро манфаатдорлик тамой- илларини қарор оптириш хамда чет эл ва мустамлака хукумронлиги ва бошқа давлатлар оккупацияси остида бўлган халкларнинг уз такдирини ўзи белгилаш ва мустакиллик Ҳуқуқини амалга ошириш, шунингдек давлатларнинг миллий мустакиллиги ва худудий яхлитлигини хурмат қилиш ижтимоий тараққиёт ва ривожланишга кумаклашишини хамда бунинг окибати уларок эркаклар билан аёллар ўртасида тула тенгликка эришиш имконини беришини тасдиқлаб, мамлакатнинг тўлиқ ривожланиши, бутун дунёда фаровонлик ва тинчлик иши барча соҳаларда аёлларнинг эркаклар билан баравар мумкин кадар купрок иштирок этишларини талаб қилишига катъий ишониб, хотин-кизларнинг оила фаровонлиги ва жамият ривожига кушаётган хозиргача тула тан олинмаган хиссасининг аҳамиятини, оналикни ижтимоий аҳамиятини хамда оилада ва бола тарбиясида ота-онанинг тутган урнини ҳисобга олган холда аёлнинг насл давомчиси сифатидаги урни аёл Ҳуқуқларининг камситилишига сабаб булмаслигини, чунки болаларнинг тарбияси эркак ва аёлларнинг ва умуман жамиятнинг биргаликдаги жавобгарлигини талаб қилишини англаб,
эркак ва аёл ўртасида тула тенгликка эришиш учун, хам эркак, хам аёлнинг жамият ва оилада тутган анъанавий урниниузгартириш зарурлигини тан олиб, хотин-кизлар Ҳуқуқларининг камситшшшини бартараф этиш тўғрисидаги Декларацияда эълон қилинган принципларни амалга ошириш ва шу максадда бундай Ҳуқуқлар камситилишининг барча шакллари ва куринишларини бар- тараф этиш учун зарур чораларни куришга азму қарор килиб,
Қуйидагилар тўғрисида келишиб олдилар:
I қисм
1-модда
Мазкур Конвенциянинг максади уларок «хотин-кизларнинг камситилиши» тушунчаси, ҳар кандай фарқ, жинсий белгиларига кура истисно қилиш, чеклаш, тан олмаслик, йукка чиқариш ёки бушаштиришга йуналтирилган, аёллар фойда- ланаётган ёки амалга ошираётган ҳар кандай сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, мада-
289
ний, фуқаровий ва бошқа соҳада оилавий шароитидан катъи назар эркак ва аёлларга тенглик асосида инсон Ҳуқуқлари ва асосий эркинликлар берилишини англатади.
2-модда
Иштирокчи давлатлар хотин-кизлар камситилишининг барча шаклларини коралаб, зудлик билан барча тегишли усуллар оркали хотин-кизлар камси- тилишига барҳам бериш сиёсатини юргизишга келишадилар ва шу максадда қуйидаги мажбуриятларни оладилар:
а) эркаклар билан аёллар ўртасидаги тенглик тамоийлини, агарда бу хозиргача қилинган булмаса, миллий Конституцияга ва бошқа тегишли қонунларга кири- тиш хамда қонун ва бошқа тегишли воситалар ёрдамида ушбу тамойилни ама- лиётга жорий этишни таъминлаш;
б) хотин-кизларнинг ҳар кандай камситилишини таъкикловчи тегишли қонунчилик ва бошқа чораларни куриш, зарур бўлганда санкцияларни куллаш;
в) эркаклар билан тенглик асосида аёлларнинг Ҳуқуқлари юридик жихатдан ҳимояланишни ўрнатиш, ваколатли миллий судлар ва давлат муассасаларининг ёрдамида хотин-кизларнинг ҳар кандай камситилишига қарши уларнинг сама- рали ҳимоя қилинишини таъминлаш;
г) хотин-кизларни камситадиган бирон бир хатти-ҳаракатларни амалга оши- ришдан тийилиш, давлат органлари ва муассасалари ушбу мажбуриятга мувофик фаолият курсатишларига кафолат бериш;
д) бирон-бир шахс, ташкилот, ёки корхона томонидан хотин-кизлар камсити- лишини бартараф этиш учун барча тегишли чораларни куриш;
е) хотин-кизларни камситувчи мавжуд қонунлар, қарорлар, урф-одатлар ва амадиётни узгартириш ёки бекор қилиш учун барча тегишли чораларни, шу жумладан қонунчилик чораларини куриш;
ж) хотин кизларни камситишдан иборат бўлган ўзининг жиноятчиликка оид қонунларининг барча моддаларини бекор қилиш.
3-модда
Иштирокчи давлатлар эркаклар билан тенглик асосида хотин-кизларнинг инсон Ҳуқуқлари хамда асосий эркинликларини руёбга чиқаришлари ва улар- дан фойдаланишларини кафолатлаш максадида хотин-кизларининг ҳар томон- лама ривожланишини ва тараққиётини таъминлаш учун барча соҳаларда, хусу- сан сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданий соҳаларда барча тегишли чора- ларни, шу жумладан қонунчилик чораларини курадилар.
4-модда
1. Мазкур Конвенцияда курсатилганидек, иштирокчи давлатлар томонидан хотин-кизларнинг эркаклар билан амалда тенглигини таъминлаш тезлаштириш- га каратилган вактинча қабул қилинган махсус чоралар Ҳуқуқларни камситув- чи деб ҳисобланмайди, лекин у тенг Ҳуқуқли булмаган ёки табакалаштирилган андозаларнинг сақланиб колишига асло олиб келмаслиги керак; качонки имко-
290
ниятларнинг тенгяиги ва тенг Ҳуқуқли муносабатнинг максадларига эришил- гандан сўнг бу чоралар бекор қилиниши зарур.
2. Иштирокчи давлатлар оналикни ҳимоя қилишга каратилган махсус чора- ларии, жумладан ушбу Конвенцияда мавжуд бўлган чораларни қабул қилиши камситувчи чоралар деб ҳисобланмайди.
5-модда
Иштирокчи давлатлар барча тегишли чораларни қабул қилишларидан максад:
а) эркак ва аёлларнинг ижтимоий ва маданий хулк-атвор моделларини бит- та жинс иккинчиси устидан устун бўлиши ёки эркак ва аёлнинг бир хил роли ғоясига асосланган хурофий урф-одатлар, бидъатлар ва шукга ухшаш холларни тугатиш ва бекор қилиш максадида узгартириш;
б) болалар манфаатлари барча холларда устун куришини назарда тутиб, оилавий тарбия уз ичига оналикни ижтимоий вазифа сифатида тўғри англани- ши хамда эркак ва аёлларнинг уз болалари тарбияси ва камолоти учун умумий жавобгаряиги эътироф этилиши камраб олинишини таъминлаш.
6-модда
Иштирокчи давлатлар аёлларни сотишнинг ва фохишаликда ишлатиш- нинг барча турларига чек қуйиш учун барча тегишли чораларни, шу жумла- дан қонунчилик чораларини курадилар.
II қисм
7-модда
Иштирокчи давлатлар мамлакатнинг сиёсий ва жамоат ҳаётида хотин-кизлар камситилишига барҳам бериш юзасидан барча тегишли чораларни курадилар, жумладан, аёлларга эркаклар билан тенг шарт-шароитлар асосида қуйидаги Ҳуқуқларни таъминлайдилар:
а) барча сайловлар ва оммавий референдумларда овоз бериш ва оммавий сай- ланадиган органларга сайланиш;
б) давлат сиёсатини шакллантириш ва амалга оширишда катнашиш хамда дав- лат лавозимларини эгаллаш, шунингдек, давлат бошқарувининг барча бўғинларида давлат вазифаларини амалга ошириш;
в) мамлакатнинг ижтимоий ва сиёсий ҳаёт муаммолари билан шугулланадиган хукуматга карашли булмаган ташкилотлар ва уюшмаларнинг фаолиятида катнашиш.
8-модда
Иштирокчи давлатлар хотин-кизларнинг эркаклар билан тенглик асосида ва хеч кандай камситишсиз халҳаро микёсда уз хукуматлари номидан вакил- лик қилиш ва халкаро ташкилотлар ишида кагнашиш имкониятларини таъмин- лаш максадида барча тегишли чораларни курадилар.
291
9-модда
1. Иштирокчи давлатлар фуқаролигни қабул қилиш, уни узгартириш ёки сақлаб колишда аёлларга эркаклар билан тенг Ҳуқуқларни беради. Улар, жум- ладан, чет эл кишисига турмушга чиқканда хам, турмушга чиқаётган вактда турмуш уртогининг фуқаролиги узгарганда хам аёлнинг фуқаролиги уз-ўзидан узгаришига олиб келмайди, уни фуқаролиги булматан шахсга айяантирмайди ва эрининг фуқаролигини қабул қилишга мажбур эта олмайди;
2. Иштирокчи давлатлар аёлларга уз фарзандларининг фуқаролигига нисба- тан эркаклар билан тенг Ҳуқуқлар беради.
III қисм
10-модда
Иштирокчи давлатлар хотин-кизларнинг камситилишини бартараф этиш, аёл- ларнинг эркаклар ва аёллар тенглиги асосида таълим олиш соҳасида эркаклар билан тенг Ҳуқуқларини таъминлаш учун барча зарур чораларни курадилар. Жумладан, қуйидагиларни таъминлайдилар:
а) шаҳар, туманлари сингари кишлок жойларида хам барча тоифадаги укув юртларида билимдан бахраманд бўлиш ва диплом олиш, касб-кор ёки мутахас- сисликни танлашда бир хил шароитларни яратиш, бундай тенглик мактабгача тарбия, умумтаълим, урта махсус ва олий техник маълумот олишда, шунинг- дек, касбга тайёрлашнинг барча турларида таьминланади;
б) бир хил укув дастурларига, бир хил имтихонларга, бир хил малака- ли укитувчилар таркибига, тенг сифатли мактаб хоналари ва жихозларига эга бўлиш;
в) барча таълим олиш боскичлари ва шаклларида эркак ва хотин-кизлар ролининг биргаликда ва бошқа хилдаги таълим олиш йули оркали ҳар кандай бир колипдаги конценпциясини бартараф этиш ва шу асосда, жумладан, укув қўлланмалари ва мактаб дастурларини қайта куриб чиқиш хамда укитиш услуб- ларини мослаштириш йули билан шу максадга эришиш;
г) таьлим учун стипендия ва бошқа нафакалар олиш имкониятларининг бир хиллиги;
д) эркаклар ва аёллар билимдаги ҳар кандай ўзилишни мумкин кадар тезлик билан кискартиришга йуналтирилган функционал саводхонлик дастури ва кат- та шдагилар орасидаги саводхонликни оммалаштириш дастурларини назарда тутиб, таълим олишни давом эттириш дастуридан фойдаланиш имкониятла- рининг бир хиллиги;
е) мактабни тугатмаётган кизлар сонини камайтириш ва мактабни барвакт тарк этган аёллар ва кизлар учун алоҳида дастурларни ишлаб чиқиш;
ж) жисмоний тайёргарлик ва спорт машгулотларида фаол катнашиш учун бир хил имкониятлар яратиш;
з) оилалар соглиги ва фаровонлигини таъминлашга кумаклашиш максадида таълим соҳасига багашланган махсус ахборотларга, шу жумладан оиланинг
292
катта-кичиқлигини: режалаштириш тўғрисидаги ахборот ва йул-йурик маълу- мотларига эга бўлиш.
11-модда
1. Хотин-кизларнинг иш билан банд бўлиш соҳасидаги Ҳуқуқлари камситили- шини бартараф этиш, айни вактда эркаклар билан аёлларнинг тенг Ҳуқуқларини таъминлаш максадида иштирокчи давлатлар барча тегишли чораларни, жумла­дан, қуйидаги Ҳуқуқларни таъминлаш чораларини курадилар:
а) барча инсонларнинг ажралмас Ҳуқуқи сифатида меҳнат қилиш Ҳуқуқи;
б) ишга ёллашда бир хил имкониятларга эга бўлиш, шу билан бирга ишга ёллашда бир хил танлаш мезонларини куллаш Ҳуқуқи;
в) касб ёки иш турини эркин танлаш, лавозим буйича кутарилиш ва иш билан банд этиш кафолатига эга бўлиш, шунингдек, шогирдлик, юкори даражадаги касб буйича тайёрлардик ва мунтазам суратда малака оширишни уз ичига олган холда меҳнат қилишнинг барча имтиёзлари ва шарт-шароитларидан тўлиқ фой- даланиш, касб буйича тайёргарлик ва қайта тайёргарликдан утиш Ҳуқуқи;
г) имтиёзлар олишни хам ҳисобга олган холда тенг мукофотланиш, бир хил қимматга эга бўлган меҳнатга нисбатан тенг шароитларга, шунингдек, иш сифа- тини бахолашга тенг ёндашиш Ҳуқуқи;
д) жумладан нафакага чиқиш, ишсиз колиш, касаллик, ногиронлик, карилик ва меҳнат кобилиятини йукотишдан иборат бошқа ҳолатларда ижтимоий таъмин- от Ҳуқуқи шунингдек, хаки туланадиган таътил Ҳуқуқи;
ж) согликии сақлаш ва хавфсиз меҳнат шароитларга эга бўлиш, шунингдек, наслни давом эттириш вазифасини сақлаб колиш Ҳуқуқи;
2. Аёлларнинг турмушга чиқмаганлиги ёки оналиги сабабли камситилиши- нинг олдини олиш ва уларга меҳнат қилишнинг самарали Ҳуқуқларини кафо- латлаш максадида, иштирокчи давлатлар қуйидагиларни амалга ошириш учун тегишли чораларни курадилар:
а) хомиладорлик сабабли ишдан бушатишни ёки хомиладорлик ва тугрук буйича таътилга чиқаришни ёхуд оилавий ахвол туфайли камситишни санкци- ялар қўлланиш таҳдиди остида ман қилиш;
б) охирги иш жойини, лавозимини ёки ижтимоий нафакаларини йукотмаган холда хомиладорлик ва тугрук буйича хак туланадиган таътиллар ёки таккослама ижтимоий нафакалар, туланадиган таътиллар жорий этиш;
в) ота-оналар оилавий бурчларининг бажарилишини меҳнат фаолияти ва жамоат ҳаётдаги иштироки бияан бирга қушиб олиб бориш имконини яратиш учун, жумладан, болаларни тарбия қилиш муассасалари тармогини кенгайтириш йули билан, кушимча зару р ижтимоий хизмат курсатишни рагбатлантириш;
г) аёллар хомиладорлиги даврида уларнинг саломатлиги учун зарарли деб исботланган меҳнат турларида алоҳида ҳимоялашни таъминлаш;
3. Мазкур моддада уз аксини топган Ҳуқуқларни ҳимоя қилишга тааллукли қонунчилик илмий-техникавий билимлар асосида вакти-вакти билан куриб
293
чиқилади, шунингдек, заруратга караб қайтадан курилади, бекор қилинади ёки кенгайтирилади.
12-модда
Иштирокчи давлатлар хотин-кизларнинг согликни сақлаш соҳасидаги Ҳуқуқлари камситилишига барҳам бериш максадида, эркак ва аёлларга тиб- бий хизматни тенг таъминлаш, оиланинг катта-кичиқлигини режалаштириш масалаларида тегишли барча чораларни курадилар;
Иштирокчи давлатлар ушбу модданинг 1-банди қоидалари билан бир қаторда аёлларнинг хомиладорлик, тугрук ва тугрукцан кейинги даврида тегиш- ли хизматлар билан таъминлайди ва зарурият тугилгаида, бепул хизматлар курсатадилар, шунингдек, хомиладорлик ва эмизикли даврида керакли озик- овкатларни етказиб берадилар.
13-модда
Иштирокчи давлатлар ижтимоий ва иқтисодий ҳаётнинг бошқа соҳаларида хотин-кизларнинг камситилишига барҳам бериш, шу билан бирга эркак ва аёл- ларниш тенглиги асосида уларнинг тенг Ҳуқуқларини таъминлаш борасида тегишли барча чораларни курадилар, жумладан қуйидаги Ҳуқуқларни таъмин- лайдилар:
а) оилавий нафака Ҳуқуқи;
б) заём, кучмас мулк ҳисобига карз ва бошқа шаклдаги молиявий кредит- ларни олиш Ҳуқуқи;
в) дам олиш билан боғлиқ тадбирларда, спорт машгулогларида ва маданий ҳаётнинг барча соҳаларида катнашиш Ҳуқуқи.
14-модда
Иштирокчи давлатлар кишлок жойларда яшовчи хотин-кизлар дуч келади- ган алоҳида муаммоларни ва уларнинг уз оилалари иқтисодий фаровонлигини таъминлашда муҳим роль уйнашини, шунингдек, уларниг товарсиз хўжалик тармокларидаги фаолиятини эътиборха олган холда кишлок жойларда яшовчи аёлларга нисбатан мазкур Конвенция қоидаларининг қўлланилишини таъмин- лаш борасида барча тегишли чораларни курадилар.
Иштирокчи давлатлар кишлок жойларда хотин-кизлар камситилишига барҳам бериш, эркак ва хотин-кизларнинг тенглиги асосида уларнинг кишлок худудларини ривожлантиришдаги иштирокини таъминлаш ва бундай ривож- ланишдан наф куриш учун барча тегишли чораларни курадилар, жумладан, бундай хотин-кизларга қуйидаги Ҳуқуқларни таъминлайдилар:
а) барча даражаларда ривожланиш режаларини ишлаб чиқиш ва амалга оши- ришда иштирок этиш;
б) оилани режалаштириш масалалари буйича ахборотлар, маслахатлар ва хизматларни кушган холда тегишли тиббий хизмат курсатилишига эришиш;
в) ижтимоий сугурта дастурлари кулайликларидан бевосита фойдаланиш;
294
г) жумладан, хотин-кизларнинг техникавий билим савиясини ошириш максадида функционал саводхонликни ҳисобга олган холда барча турдаги расмий ва норасмий таълим ва тайёргарлик олиш, шунингдек, барча турдаги жамоа хизматларидан, кишлок хўжалик. масалалари буйича маслахат бериш хизматидан фойдаланиш;
д) мустакил меҳнат фаолияти ёки ишга ёллаш оркали тенг иқтисодий имконияхларни таьминлаш учун ширкатлар ва уз ўзига ёрдам курсатиш гурухларини ташкил этиш;
е) жамоа фаолиятининг барча турларида иштирок этиш;
ж) кишлок хўжалик кредитлари ва заёмларига, сотиш тизимига, тегишли технологияларга, ер ва аграр ислоҳотларда, шунингдек ерларни қайта жойлаш- тириш режаларида тенг макомга эришиш;
з) тегишли турмуш шароитларидан, айникса, уй-жой шароитларидан, сани­тария хизматидан, электр ва сув таъминотидан, шунингдек, транспорт ва алока воситаларидан фойдаланиш;
IV қисм
15-модда
1. Иштирокчи давлатлар хотин-кизларнинг қонун олдида эркаклар билан тенглигини тан оладилар.
2. Иштирокчи давлатлар хотин-кизларга эркаклар билан бир хил фуқаролик Ҳуқуқларини ва уларни амалга оширишнинг бир хил имкониятларини берадилар, жумладан, улар мулкни бошқариш ва шартномаларни тўзиш вактида хотин-кизларнинг тенг Ҳуқуқларини, шунингдек, трибунал ва суд мухокамасининг барча боскичларида уларга нисбатан тенг муносабатни таъминлайдилар.
3. Иштирокчи давлатлар шунга кушиладиларки, хотин-киздарнинг Ҳуқуқларини чеклашга каратилган ҳар кандай Ҳуқуқий шартномалар ва бошқа ҳар хил хусусий хужжатлар хакикий эмас деб ҳисобланади.
4. Иштирокчи давлатлар эркак ва хотин-кизларга шахснинг кучиб юриши, яшаш ва турар жойни танлаш эркинлигага тааллукли бўлган қонунчиликка нис- батан бир хилдаги Ҳуқуқларни беради.
16-модда
1. Иштирокчи давлатлар хотин-кизларнинг никох ва оила муносабатлари- га тааллукли хамма масалаларда камситилишини бартараф этиш учун барча тегишли чораларни курадилар, жумладан, эркак ва аёлларнинг тенглиги асо- сида қуйидаги Ҳуқуқларни таъминлайдилар:
а) никохдан утишда бир хил Ҳуқуқлар;
б) турмуш уртогини эркин танлаш ва никохдан факат ўзининг эркин ва тўлиқ розилиги билан утишда тенг Ҳуқуқлар;
в) никохдан утиш хамда уни бекор қилиш пайтида бир хилдаги Ҳуқуқ ва бурчлар;
295
г) болаларга тааллукли бўлган масалаларда оилавий шароитидан катьи назар, барча вазиятда болаларнинг манфаати устун турган холда, эркак ва аёллар ота- она сифатида бир хилдаги бурч ва Ҳуқуқларга эга бўлиши;
д) оилада болалар сони, уларнинг тугилиши ўртасидаги ёши масаласини эркин ва масъулиятли ечишда ва бу Ҳуқуқларни амалга оишришни таъминлаб берадиган воситаларга, маълумотдарга ва таълим олишга бир хилда ёндашиш Ҳуқуқига эга бўлиш;
е) болаларни фарзандликка олиш, ваколат бериш, тарбиялаш, васийлик қилиш ёки шунга ухшаш вазифаларни миллий қонунга асосан амалга ошириш- да барча вазиятларда болаларнинг манфаати устун турган холда бир хил бурч ва Ҳуқуқларга эга бўлиш;
ж) эр ва хотиннинг тенг шахсий Ҳуқуқлари, шу жумладан, исми-шарифини, касб ва машгулотни танлаш Ҳуқуқи;
з) эр-хотиннинг мол-мулкка бепул ва пуллик эгалик қилиш, сотиб олиш, бошқариш, фойдаланиш ва тасарруф қилиш борасидаги тенг Ҳуқуқлари.
2. Болани унаштириб қуйиш ва никохлаш юридик кучга эга булмайди, никохдан утишнинг энг қуйи ёшини аниқлаш ва никохларни фуқаролик ҳолати далолатномаларида мажбурий кайд этиш максадида, барча зарур, шу жумладан, зарур қонунчилик чора-тадбирлари курилади.
V қисм
17-модда
1. Мазкур Конвенциянинг амалга оширилишини куриб чиқиш учун хотин- кизларнинг камситилишини бартараф этиш Қўмитаси таъсис этилиб (бундан буён Қўмита деб аталади), Конвенция кучга киргунгача ун саккизта, ратифика­ция қилингандан ёки унга уттиз бешинчи иштирокчи давлатнинг кушилганидан сўнг эса, мазкур. Конвенция соҳасини мукаммал биладиган юкори ахлоқий сифатларга ва етук маълумотларга эга бўлган йигирма учта экспертдан иборат булади. Бу экспертлар иштирокчи давлатлар томонидан уз фуқаролари ичи- дан сайланадилар ва хусусий шахс сифатида иш юритадилар, бунда уринлар таксимотида адолат билан географик худуд ва ҳар хил шаклдаги цивилиза­ция, шунингдек асосий Ҳуқуқий тизимлар вакиллари ҳисобга олинади.
2. Қўмита аъзолари иштирокчи давлатлар томонидан руйхатга киритилган шахслар орасидан яширин овоз бериш йули билан сайланади. Х,ар бир иштирок- чи давлат ўзининг фуқарояаридан бита вакилнинг номзодини бериши мумкин.
3. Мазкур Конвенциянинг кучга кирган кунидан бошлаб олти ойдан сўнг бир- ламчи сайловлар утказилади. Х,ар бир сайловни утказилишидан камида уч ой олдин Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби иштирокчи давлат- ларга икки оймобайнида уз вакилларини курсатиш буйича таклифларини юбо- ришни хат оркали сурайди. Бош котиб барча иштирокчи давлатлар томонидан
ушбу тарзда курсатилган шахсларнинг руйхатини алифбо тартибида тайёр- лаб, иштирокчи давлатларга такдим этади.
296
4. Қўмита аъзолари Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби томо- нидан чакириладиган ва БМТ Марказий муассасаларида утказиладиган ишти- рокчи давлатлар йигилишида сайланадилар. Бу йигилишда мажлисни хакикий деб ҳисоблаш учун иштирокчи давлатларнинг сони учдан икки қисмни ташкил этиши лозим. Катнашадиган ва овоз беришда иштирок этадиган иштирокчи дав­лат вакилларининг энг куп ва мутлак куп овозини олган номзодлар Қўмитага сайланган шахслар деб ҳисобланадилар.
5. Қўмита аъзолари турт йил муддатга сайланадилар. Бирок биринчи сайлов- да сайланган туккиз аъзонинг ваколат муддати иккийил утиши билан тугайди; биринчи сайловларни утказилгандан кейинок бу туккиз аъзонинг фамилияси Қўмита раиси томонидан куръа ташлаш оркали танланади.
6. Қўмитанинг беш нафар кушимча аъзоси шу модданинг 2-, 3- ва 4-бандлари- га мувофик Конвенция ратификация қилинганидан сўнг ёки унга уттиз бешинчи давлат кушилгандан кейин сайланади. Шу тарзда сайланган икки кушимча аьзо- нинг ваколат муддати икки йил утиши билан тугайди, бу икки кушимча аъзонинг фамилияси Қўмита раиси томонидан куръа ташлаш оркали танланади.
7. Иштирокчи давлатлар эксперти Қўмита аъзоси сифатида уз вазифасини тугатган булса, кузда тутилмаган буш уринларни тулдириш учун Қўмитанинг розилиги билан уз фуқаролари ичидан бошқа экспертни тайинлайди.
8. Қўмита аъзолари Бош Ассамблея тасдиқлайдиган мукофотларни Бир- лашган Миллатлар Ташкилотининг маблагларидан Ассамблея белгилайди- ган шартлар ва тартибларга кура Қўмитанинг вазифаси муҳимлигига караб оладилар.
9. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби мазкур Конвенцияга кура, Қўмитанинг вазифаларини самарали бажариш учун зарур бўлган ходим- лар ва моддий маблаглар билан таъминлаб боради.
18-модда
1. Иштирокчи давлатлар ушбу Конвенциянинг қоидаларини бажариш учун қабул қилинган қонунчилик, суд, маъмурий ёки бошқа чоралар-тадбирлар тўғрисидаги ва бу борада эришилган силжишлар хакидаги маърузани Бирлаш- ган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига Қўмитанинг куриб чиқиши учун тав- дим этиш мажбуриятини оладилар, жумладан:
а) манфаатдор давлат учун мазкур Конвенциянинг кучга кирган кунидан бошлаб бир йил ичида;
б) шундан кейин хеч булмаганда ҳар турт йилда ва сўнгра, качонки, бу хакда Қўмита расмий равишда сураганда.
2. Маърузаларда мазкур Конвенция буйича мажбуриятларни бажариш дара- жасига таъсир курсатадиган қийинчилик ва омиллар курсатилиши мумкин.
19-модда
1. Қўмита ўзи шахсий бажарадиган ишлар тартиби қоидаларини тасдиқлайди.
2. Қўмита икки йил муддатга ўзининг мансабдор шахсларини сайлайди.
297
20-модда
1. Қўмита ушбу Конвенциянинг 18-моддасига кура такцим этилган маъруза- ларни куриб чиқиш максадида, қоида буйича икки хафтадан ошмайдиган давр ичида ҳар йили мажлис утказиб туради.
2. Қўмитанинг йигилишлари қоида буйича Бирлашган Миллатлар Ташкилоти­нинг Марказий муассасаларида ёки бошқа Қўмита томонидан белгиланадиган бошқа исталган кулай жойда утказилади.
21-модда
Қўмита ҳар йили Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш оркали ўзининг фаоли­яти хакидаги маърузасини Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблея- сига такдим этади ва иштирокчи давлатлардан олинган маъруза ва ахборот- ларни урганишга асосланган умумий ҳарактердаги таклиф ва тавсияномалар- ни киритиши мумкин. Иштирокчи давлатларнинг фикрлари билан бирга агар шундай фикрлар булса умумий ҳарактердаги шундай таклиф ва тавсиянома- лар Қўмитанинг маърузасига кушимча килиб киритилади.
Бош котиб Қўмита маърузаларини хотин-кизларнинг ахволи буйича Комис- сиясига ахборот учун жунатиб туради.
22-модда
Ихтисослашган муассасалар узларининг фаолият доирасига кирадиган ушбу Конвенциянинг қоидачарини амалга ошириш тўғрисидаги масалалар- ни куриб чиқиш чогида вакиллик қилиш Ҳуқуқига эгадир. Қўмита ихтисос- лашгаи муассасаларга Конвенцияни амалга ошириш буйича уларнинг фао- лият доирасига кирадиган соҳалардаги маърузаларни тайёрлашни таклиф қилиши мумкин.
23-модда
Ушбу Конвенцияда хеч бир нарса эркак ва хотин-кизлар ўртасидаги тенг Ҳуқуқликка эришиш имкониятларини берувчи қуйида мавжуд бўлган қоидаларга дахл килмайди:
а) иштирокчи давлатларнинг қонунларида, ёки;
б) шундай давлатлар учун юридик кучга эга бўлган ҳар кандай бошқа халкаро конвенция, битим, ёки шартномада.
24-модда
Иштирокчи давлатлар мазкур Конвенцияда тан олинган Ҳуқуқлар тула амалга оширилишига эришиш учун миллий даражада барча зарур чораларни куриш мажбуриятини оладилар.
25-модда
1. Мазкур Конвенция барча давлатлар томонидан унга имзоланиш учун очиқдир.
298
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби мазкур Конвенция- нинг депозитарийси этиб тайинланади.
3. Мазкур Конвенция ратификация қилиниши лозим. Ратификация ёрликлари Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котибига сақлаш учун топширилади.
4. Мазкур Конвенция унга барча давлатларнинг кушилиши учун очиқдир. Унга кушилиш шу хакдаги хужжатни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига сақлаш учун топшириш йули билан амалга оширилади.
26-модда
1. Мазкур Конвенцияни қайта куриб чиқиш хакидаги илтимослар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби номига ҳар кандай иштирокчи давлатлар томонидан ёзма равишда исталган вактда хабарнома оркали йулланиши мумкин.
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош Ассамблеяси, агар у кандайдир чораларни қабул қилиш зарурлигини эътироф этса, шу илтимосга нисбатан айнан қайси чораларни куриш зарурлиги хакида қарор қабул килади.
27-модда
Мазкур Конвенция йигирманчи ратификация ёрлиги ёки кушилиш хакидаги хужжатлар Бирлашган Миллатлар ТашкидотинингБош котибига сақлаш учун топширилгандан сўнг утгизинчи кундан бошлаб кучга киради.
Мазкур Конвенцияни ратификация киладиган ёки унга кушиладиган ҳар бир давлат учун ушбу Конвенция йигирманчи ратификация ёрлиги ёки унга кушилиш тўғрисидаги хужжат сақлаш учун топширилгандан кейин ушбу Кон­венция ҳар бир давлат учун уттизинчи кундан бошлаб кучга киради.
28-модда
1. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котиби ратификация қилиш ёки кушилиш пайтида давлатлар томонидан айтилган шартларнинг матнини қабул килиб олиб таркатади.
2. Мазкур Конвенциянинг максад ва вазифаларига тўғри келмайдиган кушимча шартлар киритилмайди.
3. Шартлар хохлаган вактда Бош котиб номига юборилган тегишли билди- ришнома оркали бекор қилиниши мумкин, кейин эса Бош котиб бу хакда барча иштирокчи давлатларга маълум килади. Бундай билдиришнома у олинган кун- дан бошлаб кучга киради.
29-модда
Мазкур Конвенцияни куллаш ёки талкин этишга нисбатан икки ёки бир нечта иштирокчи давлатлар ўртасидаги ҳар кандай бахс музокара йули билан ечилмаса, унда томонлардан бирининг илтимосига биноан арбитраж мухокамасига такдим этилади. Агар арбитраж мухокамасига берилган ариза олти ой ичида икки томон- нинг келишувига имкон яратмаса, унда хохлаган томон шу бахс юзасидан суд макомига кура тегишли ариза оркали Халкаро Судга мурожаат қилиши мумкин.
299
Х,ар қайси иштирокчи давлат мазкур Конвенцияни имзолаш, ратификация қилиш ёки кушилиш пайтида ушбу модданинг 1-бандида курсатилган маж- буриятлар билан ўзини боғлиқ деб ҳисобламаслигини таъкидлаши мумкин, бошқа иштирокчи давлатлар ушбу модданинг курсатилган бандидан келиб чиқиб, шундай шартни куйган ҳар кандай иштирокчи давлатга нисбатан маж- бурият олмайдилар.
Мазкур модданинг 2-бандига тегишли шартларни куйган ҳар кандай ишти- рокчи давлат истаган пайтда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош коти- бига билдирипшома йуллаш билан уз шартларини олиб ташлаши мумкин.
30-модда
Мазкур Конвенция унинг инглиз, араб, исиан, хитой, рус ва француз тил- ларидаги матнлари айнан бир хилдадир. Сақлаш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бош котибига топширилади.
Етарли ваколатга эга бўлган қуйида имзо чекувчилар ушбуни тасдиқлаб, мазкур Конвенцияни имзоладилар.
300
МУНДАРИЖА
Кириш сўзи 3
1 МАВЗУ
«ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ УМУМИЙ НАЗАРИЯСИ» ФАНИНИНГ ТУШУНЧАСИ, МЕТОДИ, ТИЗИМИ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ 9
1.1. «Инсон Ҳуқуқлари умумий назарияси» фанининг предмети
ва вазифалари 9
1.2. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимлари учун инсон Ҳуқуқларининг аҳамиятини белгилаб берувчи омиллар 12
1.3. «Инсон Ҳуқуқлари умумий назарияси» фанининг услублари,
тизими ва аҳамияти 14
2 МАВЗУ
ХОЗИРГИ ЗАМОН ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ КОНЦЕПЦИ ЯСИНИНГ
ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ 18
2.1 Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги ғояларнинг вужудга келиши
ва инсон шахсияти тўғрисида қадриятларнинг шаклланишии 18
2.2. Инсон Ҳуқуқлари концепциясининг ривожланиш боскичлари 22
2.3. Ўзбекистонда инсон Ҳуқуқлари концепцияси хозирги ривожланиши боскичининг хусусиятлари 27
3 МАВЗУ
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ТУШУНЧАСИ ВА ШАХСНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАКОМИ 33
3.1. Инсон Ҳуқуқлари тушунчаси ва мазмуни 33
3.2. Шахснинг Ҳуқуқий макоми тушунчаси: тўзилиши ва турлари 38
4 МАВЗУ
АСОСИЙ ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ ВА МАЗМУНИ 44
4.1. Шахсий Ҳуқуқ ва эркинликларнинг мазмуни ва моҳияти 44
4.2. Сиёсий Ҳуқуқларнинг таркиби, тушунчаси ва турлари 51
4.3. Ижтимоий-иқтисодий ва маданий Ҳуқуқларнинг тушунчаси, таркиби, турлари 55
5 МАВЗУ
ХОЗИРГИ ЗАМОНДА ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ АСОСИЙ ХАЛКАРО ХУЖЖАТЛАРНИНГ ТАВСИФИ 62
5.1. Хозирги замонда инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги асосий халкаро хужжатларни қабул қилишдаги шартлар 62
5.2. Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг Ҳуқуқий мазмуни
ва аҳамияти 64
5.3. Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро пактлар Халкаро биллнинг қисми сифатида 67
5.4. Инсон Ҳуқуқлари буйича халкаро конвенциялар 71
5.5. Инсон Ҳуқуқлари соҳасидаги минтакавий халкаро хужжатлар 75
301
5.6. Жиноят процессида умумэътироф этилган инсон Ҳуқуқлари принциплари ва нормалари 80
6 МАВЗУ
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ БУЙИЧА ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАР. ИНСОН ВА ФУҚАРОНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ ВА ЭРКИНЛИКЛАРИ ТИЗИМИ,
УНИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚОНУНЧИЛИГИДА МУСТАХКАМЛАНИШИ 83
6.1. Инсон Ҳуқуқлари соҳасидаги халкаро стандартлар тушунчаси 83
6.2. Инсон Ҳуқуқлари соҳасидаги халкаро
стандартларнинг имплементацияси 86
6.3. Инсон Ҳуқуқлари ва эркинликлари буйича халкаро стандартларни Ўзбекистон Республикаси қонунчилигида мустахкамланиши 89
6.4. Адолатли судловни амалга ошириш соҳасидаги халкаро стандартлар тушунчаси 92
7 МАВЗУ.
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ҲИМОЯСИНИНГ
КАФОЛАТЛАРИ МЕХАНИЗМИ
ВА УНИНГ ЎЗБЕКИСТОНДА ШАКЛЛАНИШИ
7.1. Инсон Ҳуқуқлари умумий назариясида кафолатлар механизми тушунчаси 95
7.2. Ўзбекистонда инсон Ҳуқуқлари кафолатининг Ҳуқуқий механизмларини шаклланиши 98
7.3. Ўзбекистон Республикасининг инсон Ҳуқуқлари буйича миллий ташкилотларининг ўзига хос хусусиятлари 101
8 МАВЗУ.
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИ ТАЪМИНЛАШ КАФОЛАТЛАРИНИНГ ХАЛКАРО МЕХАНИЗМИ 106
8.1. Инсон Ҳуқуқларини ҳимоя қилиш халкаро механизмининг
умумий тавсифи 106
8.2. Инсон Ҳуқуқларини халкаро ҳимоя қилиш механизми
буйича БМТ тўзилиши 108
8.3. Инсон Ҳуқуқларини ҳимоя қилиш буйича Европа хамда бошқа минтакавий халкаро ташкилотлар 119
9 МАВЗУ.
ҲУҚУҚНИ МУҲОФАЗА ҚИЛУВЧИ ОРГНАЛАР УЧУН ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ БУЙИЧА ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАР 127
9.1. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини тартибга солувчи халкаро-Ҳуқуқий хужжатларнинг умумий таснифи ва ҳарактеристикаси. 127
9.2. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида инсон Ҳуқуқлари буйича халкаро стандартларни амалга ошириш 131
9.3. Ички ишлар органлар вазифаларини хал этишда инсон Ҳуқуқлари
ва эркинликларини таъминлаш 137
302
10 МАВЗУ
ҚИЙНОҚ ХАМДА МУОМАЛА ВА ЖАЗОЛАШНИНГ КАТТИК ШАФКАТСИЗ, ИНСОНИЙЛИККА ЗИД ВА ҚАДР-ҚИММАТНИ КАМСИТУВЧИ ТУРЛАРИГА ҚАРШИ КОНВЕНЦИЯ ВА ҲУҚУҚНИ МУХ.ОФАЗА ҚИЛИШ ОРГАНЛАРИ ФАОЛИЯТИ 144
10.1. Қийноқка қарши конвенциянинг умумий тавсифи ва мазмуни 144
10.2. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органлари томонидан 148
10.3. Ўзбекистон Республикаси давлат органларининг Қийноқка қарши
конвенция талабларини амалга ошириш асослари 151
11-МАВЗУ
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ
ЖИНОЯТ-ИЖРОИЯ ҚОНУНЧИЛИГИ 156
11.2. Инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро шартномалар ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси Жиноий-ижроий кодексида
амалга оширилиши 158
12 МАВЗУ
ИЧКИ ИШЛАР ИДОРАЛАРИ ХОДИМИНИНГ
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ МАДАНИЯТИ 163
12.1. Ички ишлар идоралари ходимининг инсон Ҳуқуқлари маданиятида эстетик (бадиий) маданиятнинг урни 163
12.2. Ички ишлар идоралари ходимининг инсон Ҳуқуқлари маданиятида
этик (ахлоқий) маданиятнинг урни 168
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР 174
Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг асарлари
ва маърузалари 174
Асосий адабиётлар 175
Кушимча адабиётлар 181
Электрон ресурслар (^ЕВ. Ресурслар) 186
Халкаро ташкилотлар ва уларнинг органларини
қабул қилинган кискатма номлари 187
ЧИЗМАЛАР 188
ЖАДВАЛЛАР 209
ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИ БУЙИЧА ХАЛКАРО ХУЖАТЛАР 211
1-илова 211
2-илова 217
3-илов а 236
4-илов а 246
5-илов а 250
6-илов а 253
7-илова 267
8-илов а 288
303
Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги академияси
Инсон Ҳуқуқлари умумий назарияси
Инсон Ҳуқуқлари умумий назарияси: ИИВ изимидаги таълим муассасалари тингловчи ва курсантлари, шунингдек Ҳуқуқни муҳофаза этувчи органлар ходимлари учун дарслик.
Масъул муҳаррир: юридик фанлар доктори, профессор А. Х. Саидов
Босишга рухсат этилди 12.10.2012 й. Адади 1500.
Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги академияси 100197, Тошкент ш., Интизор куч., 68.