1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

Фуқаролик ва сиёсий.
•Иккинчи авлод (XX аср урталари) Ижтимоий-ицтисодий \уцуцлар •Учинчи авлод (XX асрнинг 70-йиллари.) Жамо- авий Ҳуқуқлар

Ижтимоий муносабатлар соҳаси буйича	•Фуқаролик •Сиёсий •Иқтисодий •Ижтимоий •Маданий
Ижтимоий тартибга солувчи нормаларга тегишлилиги буйича	•Табиий •Ахлоқ нормалари •Ижобий •Ёзилган Ҳуқуқлар, Ҳуқуқий нормалар
Шахснинг сиёсий-Ҳуқуқий макоми буйича	•Инсон Ҳуқуқлари •Ҳар бир индивид Ҳуқуқи •Фуқаро Ҳуқуқи •Давлат билан мустахкам алокадаги шахс Ҳуқуқи
Субъектнинг алоҳидалаштирилганлик даражаси буйича	•Индивидуал •Алоҳида инсон Ҳуқуқи •Жамоавий •Ижтимоий гурухлар Ҳуқуқи
Махсус субъектлилик буйича	•Кочоклар Ҳуқуқ •Аёллар Ҳуқуқи •Бола Ҳуқуқ •Ногиронлар Ҳуқуқи •Апатридлар Ҳуқуқи •Куролли мажоролардаги шахс Ҳуқуқи •Махкумлар Ҳуқуқи •Меҳнаткаш мигрантлар Ҳуқуқи ва бошқалар.
Конституциялар ва халкаро нормаларда бириктирилганлиги ва универсаллиги буйича	•Инсоннинг асосий (конституциявий) Ҳуқуқлари •Ишлаб чиқилган (асосий булмаган) Ҳуқуқлар
Вактинча чекланганлик имконияти буйича	•Мутлак •Нисбий
Инсон Ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлашда давлатнинг роли буйича	•Салбий (негатив) •Ижобий (позитив)

210
ИНСОН ДУЦУЦЛАРИ БУЙИЧА ХАЛКАРО ДУЖАТЛАР
1-илова
ИНСОН ДУЦУЦЛАРИ УМУМЖАДОН ДЕКЛАРАЦИЯСИ
Бош Ассамблеянинг 1948 йил 10 декабрдаги 217 А (Ш)-резолюцияси билан цабул цилинган ва эълон цилинган
МУЦАДДИМА
Инсоният оиласининг хамма аъзоларига хос қадр-қиммат ва уларнинг тенг. ажралмас Ҳуқуқларини тан олиш эркинлик, адолат ва ялпи тинчлик асоси эканлигини эътиборга олиб;
инсон Ҳуқуқларини менсимаслик ва уни поймол этиш инсоният виждони кийналадиган вахшиёна ишлар содир этилишига олиб келганини, кишилар суз эркинлиги ва эътикод эркинлигига эга буладиган хамда куркув ва мухтожликдан холи шароитда яшайдиган дунёни яратиш инсонларнинг эзгу интилишидир деб эълон қилинганлигини эътиборга олиб;
инсон охирги чора сифатида зулм ва истибдодга қарши исён кутаришга маж- бур бўлишининг олдини олиш максадида инсон Ҳуқуқлари қонун кучи билан ҳимоя этилиши зарур эканлигини эътиборга олиб; халклар ўртасида дустона муносабатларни ривожлантиришга кумаклашиш зарурлигини эътиборга олиб;
Бирлашган Миллатлар халклари инсоннинг асосий Ҳуқуқларига, шахснинг қадр-қимматига, эркак ва аёлнинг тенг Ҳуқуқлилигига, уз эътикодларини Низомда тасдиқлаганликлари хамда янада кенгрок эркинликда ижтимоий тараққиёт ва турмуш шароитларини яхшилашга кумаклашишга ахд килганликларини эътиборга олиб;
аъзо бўлган давлатлар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти билан ҳамкорликда инсон Ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ялпи хурмат қилиш ва унга риоя қилишга кумаклашиш мажбуриятини олганлигини эътиборга олиб;
мазкур Ҳуқуқлар ва эркинликларнинг ҳарактерини ялпи тушуниш ушбу мажбуриятларнинг тўлиқ адо этилиши учун ката аҳамиятга эга бўлишини эътиборга олиб;
Бош Ассамблея мазкур Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини барча халклар ва барча давлатлар бажаришга интилиши лозим бўлган вазифа сифа- тида эълон килар экан, бундан муддао шуки, ҳар бир инсон ва жамиятнинг ҳар бир ташкилоти доимо ушбу Декларацияни назарда тутган холда маъри- фат ва таълим йули билан бу Ҳуқуқ ва эркинликларнинг хурмат қилинишига кумаклашиши, миллий ва халкаро тараккийпарвар тадбирлар оркали хам унинг
211
бажарилиши таъминланишига, Ташкилотга аъзо бўлган давлатлар халклари ўртасида ва ушбу давлатларнинг юрисдикциясидаги худудларда яшаётган халклар ўртасида ялписига ва самарали тан олинишига интилишлари зарур.
1-модда
Хамма одамлар уз қадр-қиммати хамда Ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб тугиладилар. Уларга акл ва виждон ато қилинган, бинобарин, бир-бирларига нисбатан биродарлик рухида муносабатда бўлишлари керак.
2-модда
Ҳар бир инсон ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътикодларидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мол-мулки, табакаси ёки бошқа ҳолатидан катъий назар, ушбу Декларацияда эълон қилинган бар­ча Ҳуқуқ ва барча эркинликка эга бўлиши зарур.
Бундан ташкари, инсон мансуб бўлган мамлакат ёки худуднинг сиёсий, Ҳуқуқий ёки халкаро макомидан, ушбу худуд мустакилми, васийми, уз-ўзини идора киладими ёки бошқача тарзда чекланганлигидан катъий назар, бирор бир айирмачилик булмаслиги керак.
3-модда
Ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва шахсий дахлсизлик Ҳуқуқларига эгадир.
4-модда
Хеч ким кулликда ёки эрксиз ҳолатда сақланиши мумкин эмас; куллик ва кул савдосининг барча куринишлари таъкикланади.
5-модда
Хеч ким қийноқка ёки шафкатсиз, гайриинсоний ёки қадр-қимматни хурловчи муомала ва жазога дучор этилмаслиги керак.
6-модда
Ҳар бир инсон каерда бўлишидан катъий назар, ўзининг Ҳуқуқли субъект сифатида тан олинишига хакли.
7-модда
Барча одамлар қонун олдида тенгдир ва хеч бир тафовутсиз қонун билан тенг ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эгадир. Барча одамлар ушбу Декларацияга зид бўлган ҳар кандай камситишдан ва шундай камситишга ундайдиган ҳар кандай гиж-гижлашдан тенг ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эгадир.
8-модда
Ҳар бир инсон унга конституция ёки қонун оркали берилган асосий Ҳуқуқлари бўзилган холларда нуфузли миллий судлар томонидан бу Ҳуқуқларнинг сама- рали тикланиши Ҳуқуқига эга.
212
9-модда
Хеч ким асоссиз камалиши, ушланиши ёки кувгин қилиниши мумкин эмас.
10-модда
Ҳар бир инсон Ҳуқуқ ва бурчларини белгилаш ва унга қўйилган жиноий айбнинг қанчалик даражада асосли эканлигини аниқлаши учун тўлиқ тен- глик асосида унинг иши ошкора ва адолат талабларига риоя қилинган холда мустакил ва холис суд томонидан куриб чиқилиши Ҳуқуқига эга.
11-модда
1. Жиноят содир этганликда айбланган ҳар бир инсон ҳимоя учун барча имкониятлар таъминланган холда, очиқ суд мажлиси йули билан унинг айби қонуний тартибда аниқланмагунча айбсиз деб ҳисобланишга хаклидир.
2. Хеч ким, содир этилган вактда миллий қонунлар ёки халкаро Ҳуқуқларга кура жиноят деб топилмаган хатти-ҳаракати ёки фаолиятсизлиги учун жазога хукм қилиниши мумкин эмас.
Шунингдек, жиноят содир этилган вактда қўлланиши мумкин бўлган жазога нисбатан огиррок жазо берилиши мумкин эмас.
12-модда
Хеч кимнинг шахсий ва оилавий ҳаётига узбошимчалик билан аралашиш, уй-жойи дахлсизлигига, унинг ёзишмаларидаги сирларга ёки унинг номус ва шаънига узбошимчалик билан тажовуз қилиниши мумкин эмас. Ҳар бир инсон худди шундай аралашув ёки тажовуздан қонун оркали ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эга.
13-модда
1. Ҳар бир инсон ҳар бир давлат доирасида эркин юриш ва яшаш жойи тан- лаш Ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон ҳар кандай мамлакатдан, хусусан, уз мамлакатидан чиқиб кетиш ва уз мамлакатига кайтиб келиш Ҳуқуқига эга.
14-модда
1. Ҳар бир инсон таъкиб туфайли бошқа мамлакатлардан бошпана излаш ва уша бошпанадан фойдаланиш Ҳуқуқига эга.
2. Бу Ҳуқуқдан носиёсий жиноят содир этиш учун ёки Бирлашган Миллат- лар Ташкилотининг максад ва принципларига зид хатти-ҳаракат туфайли таъкиб пайтида фойдаланиш мумкин.
15-модда
1. Ҳар бир инсоннинг фуқаро бўлиш Ҳуқуқи бор.
2. Хеч ким узбошимчалик билан уз фуқаролигидан ёки уз фуқаролигини узгартириш Ҳуқуқидан махрум қилиниши мумкин эмас.
213
16-модда
1. Балогат ёшига етган эркаклар ва аёллар ирки, миллати ёки диний белги- лари буйича хеч кандай чеклашларсиз никохдан утишга ва оила куришга хакли. Улар никохдан утишда, никохда турган вактларида ва уни бекор қилиш вактида бир хил Ҳуқуқдан фойдаланади.
2. Никохдан утаётган ҳар икки томоннинг эркин ва тўлиқ розилиги асоси- дагина никох тўзилиши мумкин.
3. Оила жамиятнинг табиий ва асосий хужайраси саналади ва жамият хамда давлат томонидан ҳимоя қилинишга хакли.
17-модда
1. Ҳар бир инсон якка холда, шунингдек, бошқалар билан биргаликда мулк- ка эгалик қилиш Ҳуқуқига эга.
2. Хеч ким зуравонлик билан уз мулкидан махрум этилиши мумкин эмас.
18-модда
Ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги Ҳуқуқига эга; бу Ҳуқуқ уз дини ёки эътикодини узгартириш эркинлигини ва таълимотда, тоат-ибодат қилишда ва диний расм-русм хамда маросимларни оммавий ёки хусусий тартибда адо этиш, уз дини ёки эътикодига якка ўзи, шунингдек, бошқалар билан бирга амал қилиш эркинлигини уз ичига олади.
19-модда
Ҳар бир инсон эътикод эркинлиги ва уни эркин ифода қилиш Ҳуқуқига эга; бу Ҳуқуқ хеч бир тусиксиз уз эътикодига амал қилиш эркинлигини хамда ахбо- рот ва ғояларни ҳар кандай восита билан, давлат чегараларидан катъий назар, излаш, олиш ва таркатиш эркинлигини уз ичига олади.
20-модда
1. Ҳар бир инсон тинч йигинлар утказиш ва уюшмалар тўзиш Ҳуқуқига эга.
2. Хеч ким бирор бир уюшмага киришга мажбур қилиниши мумкин эмас.
21-модда
1. Ҳар бир инсон бевосита ёки эркин сайланган вакиллар воситаси оркали уз мамлакатини бошқаришда катнашиш Ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон уз мамлакатида давлат хизматига киришда тенг Ҳуқуқка эга.
3. Халк иродаси хукумат ҳокимиятининг асоси бўлиши лозим, бу ирода дав- рий ва сохталаштирилмаган, ялпи ва тенг сайлов Ҳуқуқидан яширин овоз бериш йули билан ёки овоз бериш эркинлигини таъминлайдиган бошқа тенг кийматли шакллар воситасида утказиладиган сайловларда уз аксини топиши лозим.
214
22-модда
Ҳар бир инсон жамият аъзоси сифатида миллий куч-ҳаракатлар хамда халкаро ҳамкорлик воситасида ва ҳар бир давлатнинг тўзилиши, шунингдек, ресурсларига мувофик ижтимоий таъминотга ва ўзининг қадр — қимматини сақлаш, шахсининг эркин ривожланиши учун зарур бўлган иқтисодий, ижти­моий ва маданий соҳалардаги Ҳуқуқини амалга оширишга хакли.
23-модда
1. Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли ва кулай иш шароитига эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон хеч бир камситишсиз тенг меҳнат учун тенг хак олиш Ҳуқуқига эга.
3. Ҳар бир ишловчи киши ўзи ва оиласи учун инсонга муносиб яшашни таъминлайдиган адолатли ва коникарли даромад олишга, зарур бўлганда ижти- моий таъминотнинг бошқа воситалари билан тулдирилувчи даромад олиш Ҳуқуқига эга.
4. Ҳар бир инсон касаба уюшмалари тўзиш ва уз манфаатларини ҳимоя қилиш учун касаба уюшмаларига кириш Ҳуқуқига эга.
24-модда
Ҳар бир инсон дам олиш ва буш вактга эга бўлиш, шу жумладан иш кунини окилона чеклаш Ҳуқуқи ва хак туланадиган меҳнат таътили олиш Ҳуқуқига эга.
25-модда
1. Ҳар бир инсон ўзининг хамда оиласининг саломатлиги ва фаровонлигини таъминлаш учун зарур бўлган турмуш даражасига эга бўлиш, жумладан, кийим- кечак, озик-овкат, тиббий хизмат ва зарур ижтимоий хизматга эга бўлишга хам­да ишсизлик, касаллик, ногиронлик, бевалик, карилик ёки унга боғлиқ булмаган шароитларга кура тирикчилик учун маблаг булмай колган бошқа холларда таъминланиш Ҳуқуқига эга.
2. Оналик ва болалик алоҳида гамхурлик ва ёрдам Ҳуқуқини беради. Барча болалар, никохда ёки никохсиз тугилишидан катъий назар, бир хил ижтимоий ҳимоядан фойдаланиши керак.
26-модда
1. Ҳар бир инсон таълим олиш Ҳуқуқига эга. Таълим олишда хеч булмаганда бошлангич ва умумий таълим текин бўлиши лозим.
Бошлангич таълим мажбурий бўлиши керак. Техник ва хунар таълими хамманинг курби етадиган даражада бўлиши, олий таълим эса ҳар кимнинг кобилиятига асосан хамма учун етарли имконият доирасида булмоги керак.
2. Таълим инсон шахсини тула баркамол қилишга ва инсон Ҳуқуқлари хамда асосий эркинликларига нисбатан хурматни кучайтиришга каратилмоги лозим. Таълим барча халклар, иркий ва диний гурухлар ўртасида бир-бирини тушу-
215
ниш, хайрихохлик ва дустликка хизмат қилиши хамда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тинчликни сақлаш борасидаги фаолиятига ёрдам бериши керак.
3. Кичиқ ёшдаги болалари учун ота-оналар таълим турини танлашда имти- ёзли Ҳуқуқка эгадир.
27-модда
1. Ҳар бир инсон жамиятнинг маданий ҳаётида эркин иштирок этишга, санъ- атдан бахраманд бўлишга, илмий тараққиётда иштирок этиш ва унинг самара- ларидан фойдаланиш Ҳуқуқига эга.
28-модда
Ҳар бир инсон ушбу Декларацияда баён этилган Ҳуқуқ ва эркинликлар тўлиқ амалга оширилиши мумкин бўлган ижтимоий ва халкаро тартиб бўлиши Ҳуқуқига эгадир.
29-модда
1. Ҳар бир инсон жамият олдида бурчлидир, факат шу ҳолатдагина унинг шахси эркин ва тўлиқ камол топиши мумкин.
2. Ҳар бир инсон уз Ҳуқуқи ва эркинликларидан фойдаланишда узгаларнинг Ҳуқуқ ва эркинликларини демократик жамиятда етарли даражада бўлишини хамда хурмат қилинишини таъминлаш, ахлоқ, жамоат тартиби, умум фаровон- лигининг одилона талабларини кондириш максадидагина қонунда белгиланган чекланишларга риоя этиши керак.
3. Ушбу Ҳуқуқ ва эркинликларни амалга ошириш Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг максад ва принципларига хеч зид булмаслиги керак.
30-модда
Ушбу Декларациядаги хеч бир нарса бирор бир давлат, кишилар гурухи ёки алоҳида шахслар мазкур Декларацияда баён 315 этилган Ҳуқуқ ва эркинлик- ларни йук қилишга йуналтирилган фаолият билан шугулланиши ёки ҳаракат қилиши мумкин, деб талкин этилмаслиги керак.
216
2-илова
ФУҚАРОЛИК ВА СИЁСИЙ ДУКУКЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ХАЛКАРО ПАКТ
Бош Ассамблеянинг 1966 йил 16 декабрдаги 2200 А(ХХ1)-резолюцияси билан имзолаш, ратификация қилиш ва цушилиш учун цабул цилинган ва очилган. 1976 йил 23 мартдан кучга кирган.
МУКАДДИМА Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низомида эълон қилинган принци- пларга асосан, барча инсоният оиласининг аъзоларига хос қадр-қимматни хамда уларнинг тенг ва ажралмас Ҳуқуқларини тан олиш озодлик, адолат ва ялпи тинчликнинг асоси эканлигини эътиборга олиб, бу Ҳуқуқлар инсон шахсига хос бўлган қадр-қимматдан келиб чиқишини эътироф этиб,
Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига мувофик, куркув ва мухтожликдан озод бўлган, фуқаролик ва сиёсий эркинликдан фойдала- нувчи озод инсон шахси идеали ҳар бир одам уз иқтисодий, ижтимоий ва мада­ний Ҳуқуқларидан фойдаланиш мумкин бўлган шароит яратилгандагина руёб- га чиқиши мумкинлигини эътироф этиб,
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низомига асосан давлатлар инсон Ҳуқуқлари ва эркинликларини ялпи хурмат қилиш хамда уларга риоя этили- шини рагбатлантириши шартлигини эътиборга олиб,
ҳар бир алоҳида инсон бошқа одамлар ва ўзи мансуб бўлган жамоа- га нисбатан мажбурият олган холда, мазкур Пактда тан олинган Ҳуқуқлар рагбатлантирилиши ва риоя этилишига эришиши лозимлигини эътиборга олиб, Қуйидаги моддалар тўғрисида бир тухтамга келдилар:
I ҚИСМ
1-модда
1. Барча халклар уз такдирини ўзи белгилаш Ҳуқуқига эгадир. Ушбу асосда улар уз сиёсий макомини эркин белгилайди ва уз иқтисодий, ижтимоий ва мада- ний ривожланишини эркин таъминлайдилар.
2. Барча халклар уз максадларига эришиш учун ўзаро манфаатдорлик принципи- га асосланган халкаро иқтисодий ҳамкорлик ва халкаро Ҳуқуқдан келиб чиқадиган
217
бирон-бир мажбуриятга зиён етказмасдан уз табиий бойликлари ва ресурслари- га эркин холда эгалик қилишлари мумкин. Хеч бир халк хеч бир ҳолатда ўзига тегишли тирикчилик воситаларидан махрум этилмаслиги керак.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи барча давлатлар, шу жумладан, уз-ўзини бошқара олмайдиган ва васийликка олинган худудларни бошқариш учун жавобгар бўлган давлатлар хам Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низомига мувофик, уз такдирини ўзи белгилаш Ҳуқуқини амалга оширишни рагбатлантириши хамда шу Ҳуқуқни хурмат қилиши лозим.
II ЦИСМ
2-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлат уз худудидаги ва уз юрисдикция- сида бўлган шахсларнинг мазкур Пактда эътироф этилган Ҳуқуқларини хеч бир айирмачиликсиз, жумладан, ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътикодидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ахволи, тугилиши ёки узга ҳолатидан катъий назар, хурмат қилиш ва таъминлаш мажбуриятини олади.
2. Агар бу нарса хали мавжуд қонунчиликда ёки бошқа тадбирларда куриб чиқилмаган булса, ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлат уз конституция- си тартибида мазкур Пакт қоидаларига мувофик ушбу Пактда эътироф этил- ган Ҳуқуқларни амалга ошириш учун зарур бўлиши мумкин бўлган шундай қонунчилик ёки бошқа тадбирлар қабул қилиш учун керакли чораларни куриш мажбуриятини олади.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлат уз зиммасига қуйидаги маж- буриятларни олади:
a) мазкур Пактда тан олинган Ҳуқуқлари ва эркинликлари бўзилган ҳар бир шахсни, агар бу хол расмий ҳаракат килган шахслар томонидан содир этилган булса хам, Ҳуқуқий ҳимояланишнинг самарали воситалари билан таъминлансин;
b) ана шундай ҳимоя талаб қилувчи ҳар кандай шахс учун юридик ҳимоя нуфузли суд, маъмурий ёки қонуний ҳокимиятлар томонидан ёки давлатнинг тизимида назарда тутилган бошқа нуфузли органлар томонидан таъминлансин ва суд оркали ҳимояланиш имконияти ривожлантирилсин;
c) Ҳуқуқий ҳимоя воситалари берилганда, нуфузли ҳокимиятлар буни куллашни таъминласинлар.
3-модда
Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар эркаклар ва аёллар учун ушбу Пактда куриб чиқилган барча фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлардан бир хилда фойдаланишини таъминлаш мажбуриятини олади.
4-модда
1. Давлат фавкулодда ҳолат юз берган вактда, миллат ҳаёти хавф остида колган ва бу ҳолат хакида расмий эълон қилинганда ушбу Пактда иштирок этув-
218
чи давлатлар мазкур Пакт буйича олган уз мажбуриятларидан чекиниш учун чоралар куриши мумкин, лекин бу чекинишни ахвол кескинлиги талаб этган бўлиши хамда бу чоралар халкаро Ҳуқуқлар борасидаги бошқа мажбуриятларга хилоф булмаслиги ва ирки, тана ранги, жинси, тили, дини ва ижтимоий ахволи жихатидан камситишга олиб келмаслиги керак.
2. Ушбу қоида 6-, 7-, 8-, (1- ва 2-бандлар), 11-, 15-, 16- ва 18-моддалардан бирор- бир чекиниш учун асос була олмайди.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи чекиниш Ҳуқуқидан фойдаланувчи давлатлар ўзи чекинган ахвол хакида шундай қарорга келишга олиб келган сабаблар хакида дархол Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби воситачилиги оркали маз- кур Пактда иштирок этувчи бошқа давлатларни хабардор қилиши керак.
Шунингдек, уша воситачи оркали бундай чекиниш вакти качон тухтатилиши тўғрисида хам хабар берилиши керак.
5-модда
1. Мазкур Пактдаги хеч бир нарса бирор-бир давлат, бирор-бир гурух ёки бирор-бир шахс ушбу Пактда тан олинган, ҳар кандай Ҳуқуқ ва эркинликларни йукотишга каратилган ёки уларни мазкур Пактда назарда тутилганидан кура купрок чеклашга каратилган бирорта фаолият билан шугулланиши ёки шундай мазмунда ҳаракат содир этиш Ҳуқуқи бор деб талкин қилиниши мумкин эмас.
2. Ушбу Пактда иштирок этувчи бирор-бир давлатда қонун, конвенция, қоида ёки урф-одат сифатида тан олинган ёки мавжуд бўлган асосий инсон Ҳуқуқлари, мазкур Пактда шу Ҳуқуқлар тан олинмайди ёки қисман эътироф этилади, деган бахона билан бирор-бир тарзда чекланиши ёки менсилмаслигига йул қўйилмайди.
III ЦИСМ
6-модда
1. Яшаш Ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг ажралмас Ҳуқуқидир. Бу Ҳуқуқ қонун билан ҳимояланади. Хеч ким узбошимчалик билан инсонни яшашдан махрум кила олмайди.
2. Улим жазосини бекор килмаган мамлакатларда жиноят содир этилган вактда амалда бўлган ва мазкур Пакт қарорларига зид булмаган хамда тўғрисидаги кон- венцияга хилоф булмаган 318 қонунга мувофик энг огир жиноятлар учунгина улим хукми чиқарилиши мумкин. Бундай жазо факат нуфузли суд томонидан чиқарилган сўнгги хукмни ижро этиб амалга оширилиши мумкин.
3. Геноцид жинояти учун ҳаётдан махрум этилаёттан булса, шуни эътибор- га олиш лозимки, ушбу моддадаги хеч бир нарса мазкур Пактда иштирок этув- чи давлатлар учун бирор-бир йул билан геноцид жиноятининг олдини олиш ва унинг учун жазолаш тўғрисидаги конвенция қарорларига мувофик қабул қилинган ҳар кандай мажбуриятлардан чекиниш Ҳуқуқини бермайди.
4. Улим жазосига хукм қилинган ҳар бир киши авф этиш хакида ёки хукмни юмшатиш тўғрисида илтимос қилиш Ҳуқуқига эга.
219
Амнистия, авф этиш ёки улим хукмини алмаштириш хамма ҳолатларда инъом этилиши мумкин.
5. Ун саккиз ёшдан кичиқ шахслар томонидан содир этилган жиноятлар учун улим хукми чиқарилмайди ва хомиладор аёлларга нисбатан бу хукм ижро этил- майди.
6. Ушбу моддадаги хеч бир нарса мазкур Пактда иштирок этувчи бирор-бир давлат томонидан улим жазоси муддатини кечиқтириш ёки уни бекор қилишга йул куймаслик учун асос була олмайди.
7-модда
Хеч ким азоб-укубатга солинмаслиги ва унга нисбатан шафкатсиз, ноинсоний ёки қадр-қимматини хурловчи муомала қилинмаслиги ёки жазоланмасли- ги керак. Жумладан, хеч бир шахс устидан ўзининг розилигисиз тиббий ёки илмий тажриба утказилиши мумкин эмас.
8-модда
1. Хеч ким кулликда сақланмаслиги керак; куллик ва кул савдосининг ҳар кандай куриниши таъкикланади.
2. Хеч ким эрксиз ҳолатда сақланмаслиги керак.
3. а) Хеч ким мажбурий ёки шарт бўлган меҳнатга мажбур қилинмаслиги лозим;
b) жиноят учун жазо тарикасида жуда огир ишларга жалб этилиб озодлик- дан махрум этилиши мумкин бўлган мамлакатларда, шундай жазо нуфузли суд хукми билан тайинланса, 3 а) банди жуда огир ишларни бажариш учун тусик булади деб ҳисобланмайди.
c) «мажбурий ёки шарт бўлган меҳнат” атамаси ушбу банда қуйидагиларни камраб олмайди:
I) в-кичиқ бандида тилга олинмаган бирор-бир иш ёки хизмат, бу хизматни қоида тарикасида суднинг қонуний фармойишига асосан хибсда бўлган шахс ёки бундай хибсдан шартли равишда озод этилган шахс бажариши керак;
II) сиёсий ва диний-этник сабабларга кура ҳарбий хизматни рад этиш тан олинаётган мамлакатларда ҳарбий тусдаги бирор-бир хизмат, худди шун­дай сабабларга асосан ҳарбий хизматни рад этаётган шахслар учун қонунда назарда тутилган бирор-бир хизмат;
III) ахоли ҳаётига ёки осойишталигига хавф солувчи фалокат ёки фавкулод- да ҳолат руй берганида мажбурий бўлган бирор хизмат;
IV) одатдаги фуқаролик бурчига кирувчи бирор-бир иш ёки хизмат.
9-модда
1. Ҳар бир инсон озодлик ва шахсий дахлсизлик Ҳуқуқига эга.
Хеч ким узбошимчалик билан хибсга олиниши ёки хибсда сақланиши мумкин эмас. Хеч ким қонун билан белгаланганидан бошқача асос ва тартибда озод- ликдан махрум этилиши мумкин эмас.
220
2. Хибсга олинаётган ҳар бир кишига хибсга олиш вактида камалиш саба- блари айтилади ва дархол унга қўйилган айб маълум қилинади.
3. Жиноий айблов билан камалган ёки ушланган ҳар бир шахс зудлик билан судья ёки қонун буйича суд хукмронлигини амалга ошириш Ҳуқуқи бўлган бошқа мансабдор шахс хузурига келтирилади ва айбланаётган шахс окилона муд- дат ичида иши судда курилиши ёки озод килиб юборилиш Ҳуқуқига эга. Иши судда хал этилиши кутилаётган шахсларни хибсда тутиб туриш умумий қоида булмаслиги, бирок озод қилиш, судга келиш, судда иш куриб чиқилаётганда унинг ҳар кандай боскичига келиш кафолатларини беришга, зарур холларда хукмни ижро этиш учун келишга боғлиқ килиб қўйилиши мумкин.
4. Қамоқка олиниши ёки хибсда ушланиб туриши туфайли озодликдан махрум этилган ҳар бир шахс уз ишининг судда куриб чиқилиши Ҳуқуқига эга, чунки суд дархол унинг ушланиши қанчалик қонуний эканлиги борасида қарор чиқара олсин ва агар унинг ушланиши ноқонуний булса, озод қилиш хакида фармой- иш бера олсин.
5. Ноқонуний равишда камалган ёки хибсда ушлаб турилган ҳар бир киши даъво кучига эга бўлган товон талаб қилиш Ҳуқуқига эгадир.
10-модда
1. Озодликдан махрум этилган барча шахслар инсонларча муомала қилиниши ва инсон шахсига хос бўлган қадр-қиммати хурмат қилиниши Ҳуқуқига эга.
2. а) истисно холлари булмаганида айбланувчилар судланганлардан алоҳида жойлаштирилади ва уларга судланмаган шахслар макомига жавоб берадиган алоҳида режим белгиланади;
Ъ) балогат ёшига етмаган айбланувчилар балогатга етган айбланувчилардан ажратиб қўйилади ва қарор чиқариш учун киска муддатда судга келтирилади;
3) махбусларга мулжалланган пенитенциар тизимдан максад махбусларни тўғри йулга солиш ва уларни ижтимоий жихатдан қайта тарбиялашдир. Балогатга етмаган қонунбузарлар балогатга етган қонунбузарлардан ажратиб қўйилади ва уларнинг ёши хамда Ҳуқуқий макомига жавоб берувчи режим белгиланади.
11-модда
Хеч ким бирор-бир шартнома мажбуриятини бажара олмайдиган ахволда бўлгани асосидагина озодликдан махрум этилиши мумкин эмас.
12-модда
1. Бирор-бир давлат худудида қонуний равишда бўлган ҳар бир киши ушбу худуд доирасида эркин кучиб юриш ва яшаш жойини танлаш Ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир киши ҳар кандай мамлакатни, жумладан, уз мамлакатини тарк этиш Ҳуқуқига эга.
3. Юкорида кайд этилган Ҳуқуқлар хеч кандай чеклаш объекти бўлиши мум- кин эмас. Қонунда белгиланган давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, ахоли саломатлиги ёки ахлоқини сақлаш учун ёки бошқаларнинг Ҳуқуқ ва эркинли-
221
гини сақлаш учун ва ушбу Пактда эътироф этилган бошқа Ҳуқуқлар билан мос келадиган Ҳуқуқлар бундан мустасно.
4. Хеч ким уз мамлакатига кириш Ҳуқуқидан узбошимчалик билан махрум этилиши мумкин эмас.
13-модда
Мазкур Пактда иштирок этувчи бирор-бир давлат худудида қонуний равиш- да турган чет эллик шахс қонунга мувофик холда чиқарилган қарор ижро этилиши билангина чиқариб юборилиши мумкин, ва агар давлат хавфсизли- гига боғлиқ катъий мулохазалар бошқача талаб этмаса, уша чет эллик шахс ўзининг чиқариб юборилишига қарши далиллар такдим этиши, бу ишни нуфуз- ли ҳокимият томонидан махсус тайинланган шахс ёки шахслар қайта куриб чиқиши хамда ушбу максадда айни ҳокимият, шахс ёки шахслар хузурига кириш Ҳуқуқига эга.
14-модда
1. Барча шахслар судлар ва трибуналлар олдида тенгдир. Ҳар бир киши унга қўйилаётган ҳар кандай жиноий айблов куриб чиқилаётганда ёки бирор- бир фуқаролик жараёнида унинг Ҳуқуқ ва бурчлари аниқланаётганида қонунга мувофик тўзилган нуфузли, мустакил ва холис суд томонидан мазкур иш адо­латли хамда очиқ 321 холда куриб чиқилиши Ҳуқуқига эга. Демократик жами- ятда ахлоқ юзасидан, жамият тартиби ёки давлат хавфсизлиги нуктаи назари- дан ёки буни томонларнинг шахсий ҳаёти манфаатлари талаб этганида ёки суд фикрига кура бу кандайдир даражада катъиян зарур деб топилганида, яъни омма куз унгида буладиган жараён судлов манфаатларига халал берадиган алоҳида холларда матбуот ходимлари ва омма барча мажлисларга ёки шу мажлислар- нинг бир қисмига киритилмаслиги мумкин; бирок жиноий ёки фуқаролик иши буйича чиқарилган ҳар кандай суд қарори ошкора бўлиши керак. Балогат ёшига етганларнинг манфаатлари бошқача талаб этганда ёки никох борасидаги низо- ларга ёки болаларга васийлик қилишга алокадор ишлар бундан мустасно.
2. Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар кандай киши қонунга мувофик айби исботланмагунча бегунох деб саналиш Ҳуқуқига эга.
3. Ҳар бир кишининг унга қўйилган ҳар кандай жиноий иши куриб чиқилаётганда тўлиқ тенглик асосида қуйидаги кафолатларга эга бўлиш Ҳуқуқи мавжуд:
a) унга қўйилган айблов ҳарактери ва асослари хакида у тушунадиган тил­да дархол ва батафсил хабардор этилиш;
b) уз ҳимоясини тайёрлаш ва ўзи танлаган окловчи билан мулокотда бўлиш учун етарлича вакт ва имкониятларга эга бўлиш:
c) асоссиз холда тухтатиб турилмасдан, ишининг судда куриб чиқилиши; ф ўзи катнашиб суд қилиниши ва ўзининг ўзи ёки танлаб олинган окловчи воситасида ҳимоя қилиниши; агар окловчиси булмаса, унга эга бўлиш Ҳуқуқи борлиги хакида хабардор қилиниши;
222
одил суд манфаатлари талаб этган ҳар кандай холларда унга тайинланган окловчига эга бўлиш, ушбу окловчига тулаш учун етарли маблаги булмаган барча холларда унинг учун окловчини текинга бериш;
е) унга қарши курсатмалар бераётган гувохларни сурок қилиш ёки ана шу гувохлар сурок қилиниши Ҳуқуқига эга бўлиш ва унга қарши курсатма бера- ётган гувохлар учун мавжуд шартларда унинг ўзи танлаган гувохларни тер- говга чакириш ва сурок қилиш Ҳуқуқига эга бўлиш;
Г) агар судда қўлланилаётган тилни у тушунмаса ёки бу тилда гапира олма- са, бепул тарзда таржимон кумагидан фойдаланиш;
^) ўзига ўзи қарши маълумотлар беришга ёки ўзини айбдор деб тан олиш- га мажбур қилинмаслик.
4. Балогатга етмаганларга нисбатан суд жараёни шундай бўлиши керакки, бунда уларнинг ёши ва уларни қайта тарбиялашга кумаклашиш истаги инобат- га олиниши лозим.
5. Бирор-бир жиноят учун судланган ҳар бир киши унинг судланиши ва хукм чиқарилиши юкори суд инстанцияси томонидан қонун асосида куриб чиқилиши Ҳуқуқига эга.
6. Агар бирор-бир шахс жинояти учун ўзил-кесил қарор билан судланган булса ва агар бирор-бир янги ёки янгидан топилган ҳолатга асосан суд ишида хато борлиги шубхасиз исботланиши туфайли хукм бекор қилинса ёки уша шахс авф этилса, шундай судлов хатоси сабабли жазоланган шахс қонунга мувофик компенсация олади. Аммо юкорида кайд этилган номаълум ҳолат факат унинг айби ёки қисман айби билан уз вактида топилмаган бўлиши исботланиши зарур.
7. Ҳар бир мамлакатнинг қонуни ва жиноят-процессуал Ҳуқуқига мувофик жинояти учун ўзил-кесил судланган ёки окланган бирор-бир шахс уша жинояти учун иккинчи бор судланиши ёки жазоланиши мумкин эмас.
15-модда
1. Содир этилган пайтида давлатнинг амалда бўлган ички қонунчилиги ёки халкаро қоидага кура жиноят ҳисобланмаган бирор-бир ҳаракати ёки камчилик- ка йул куйгани учун хеч ким жиноят содир этганликда айбдор деб топилиши мумкин эмас. Худди шунингдек, жиноят содир этилган вактда қўлланиши лозим бўлган жазога нисбатан огиррок жазо берилиши мумкин эмас. Агар жиноят содир этилганидан кейин қонун билан нисбатан енгил жазо белгиланса, ушбу қонун мазкур жиноятчига нисбатан қўлланади.
2. Мазкур моддадаги хеч нарса содир этилган вактда халкаро хамжамиятнинг умумий принципларига кура жиноят деб ҳисобланган ҳар кандай хатти-ҳаракат ёки камчилиги учун ҳар кандай шахсни судга беришга ва жазолашга тускинлик килмайди.
16-модда
Ҳар бир киши каерда туришидан катъий назар, унинг субъектлик Ҳуқуқи тан олиниши Ҳуқуқига эга.
223
17-модда
1. Хеч кимнинг шахсий ва оилавий ҳаётига узбошимчалик ёки ноқонуний тарзда аралашиш, унинг уй-жой дахлсизлигига ёки ёзишмалари сирлари дахлсиз- лигига узбошимчалик ёки ноқонуний тарзда тажовуз қилиш ва унинг ор-номуси ва шаънига тажовуз қилиши мумкин эмас.
2. Ҳар бир инсон худди шундай аралашув ёки тажовуздан қонун оркали ҳимоя этилиш Ҳуқуқига эга.
18-модда
1. Ҳар бир инсон фикр, виждон ва дин эркинлиги Ҳуқуқига эга.
Ушбу Ҳуқуқ уз ихтиёри билан ўзига маъкул динни қабул қилиш ва эътикод қилиш эркини, якка холда, шунингдек, бошқалар билан биргаликда, ошко- ра ёки хусусий тартибда сигинишга бориш, диний ва бошқа урф-одатларни ва маросимни бажариш эркини хам уз ичига олади.
2. Хеч ким ихти,рий равишда уз дини ва эътикодига эга бўлиш ёки қабул қилиш эркини камситадиган мажбурий ҳолатга дучор этилмаслиги лозим.
3. Дин ёки эътикодга сигиниш эркига факат қонун билан белгиланган ва жамо­ат хавфсизлигини, тартибини, саломатлиги ва ахлоқини сақлаш учун, шунинг­дек, бошқа шахсларнинг асосий Ҳуқуқлари ва эркини муҳофаза этиш учун зарур бўлган чеклашлар билангина дахл қилиниши мумкин.
4. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар ота-оналарнинг ва тегишли холларда қонуний васийларнинг уз болаларини уз шахсий эътикодига мувофик диний ва ахлоқий тарбиялаш эркини хурмат қилиш мажбуриятини олади.
19-модда
1. Ҳар бир инсон хеч бир тусиксиз уз фикрига собит бўлиш Ҳуқуқига эга.
2. Ҳар бир инсон уз фикрини эркин баён этиш Ҳуқуқига эга; бу Ҳуқуқ давлат чегараларидан мустакил холда ёзма равишда ёки матбуот воситасида ёки ифо- далашнинг бадиий шакллари ёки уз ихтиёрига кура бошқача усулларда турли ахборот ва ғояларни кидириш, олиш ва таркатиш эркинлигини камраб олади.
3. Ушбу модданинг 2-бандида назарда тутилган Ҳуқуқлардан фойдаланиш алоҳида мажбуриятлар ва алоҳида масъулият юклайди. Бу тарзда фойдаланиш айрим чеклашлар билан боғлиқ, лекин бу чеклашлар қонун билан белгилани- ши ва қуйидагилар учун зарур бўлиши лозим.
a) бошқа шахсларнинг Ҳуқуқлари ва обру-эътиборини хурмат қилиш учун;
b) давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, ахоли саломатлигини ёки ахлоқини муҳофаза этиш учун.
20-модда
1. Урушни ҳар кандай йул билан таргиб этиш қонун оркали таъкикланиши керак.
2. Камситишга, адоватга ёки зуравонликка ундовчи миллий, диний ёки иркий нафрат рухидаги ҳар канака ҳаракат қонун йули билан таъкикланган бўлиши лозим.
224
21-модда
Тинч йигинларга Ҳуқуқлар тан олинади. Бу Ҳуқуқдан фойдаланишда хеч бир чеклашга йул қўйилмайди. Қонунга мувофик қўйилган ва демократик жамиятда давлат ва жамият хавфсизлиги, жамоат тартиби, ахоли саломатли- ги ва ахлоқи ёки бошқа шахслар Ҳуқуқлари ва эркинлиги манфаатлари учун зарур бўлган чекланишлар бундан мустасно.
22-модда
1. Ҳар бир инсон бошқалар билан ассоциациялар тўзиш, жумладан, касаба уюшмалар ташкил этиш эркинлигига ва уз манфаатларини ҳимоя қилиш учун шундай уюшмаларга кириш Ҳуқуқига эга.
2. Бундай Ҳуқуқлардан фойдаланиш хеч бир чекланмайди, қонун билан белгиланганлари ва демократик жамиятда давлат ёки жамоат хавфсизлиги, жамоат тартиби манфаатлари учун, ахоли саломатлиги ва ахлоқини муҳофаза этиш ёки бошқа шахсларнинг Ҳуқуқ ва эркинлиги ҳимояси учун зарур бўлганлари бундан мустасно.
Ушбу модда куролли кучлар ва полиция таркибига кирувчи шахслар учун шу Ҳуқуқдан фойдаланишда қонуний чеклашлар киритишга халал бермайди.
3. Мазкур моддадаги хеч бир нарса 1948 йилги Халкаро Меҳнат Ташкилоти Конвенциясида иштирок этувчи давлатларга уюшмалар озодлиги ва Ҳуқуқини ҳимоя қилиш борасида, ушбу конвенцияда кузда тутилган кафолатларга зарар етказиб қонунийактлар қабул қилиш ёки ушбу кафолатларга зиён етказилган холда қонун қабул қилиш Ҳуқуқини бермайди.
23-модда
1. Оила жамиятнинг асосий бўғини саналади ва жамият хамда давлат томо- нидан ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эга.
2. Балогат ёшига етган эркаклар ва аёлларнинг никохдан утишва оила куриш Ҳуқуқи тан олинади.
3. Никохдан уту вчиларнинг эркин ва тўлиқ розилигисиз бирорта никох тўзил- маслиги керак.
4. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар никохдан утишда, никохда бўлган вактда ва у бекор қилинаётганда эр-хотинларнинг Ҳуқуқ хамда мажбу- риятлари тенглигини таъминлаш учун зарур чоралар куришлари лозим. Никох бекор қилинган ҳолатда барча болалар зарур тарзда ҳимоя қилиниши ҳисобга олиниши керак.
24-модда
1. Ҳар бир бола ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ахволи ёки тугилиши (насли)дан катъий назар, хеч бир камситишсиз, гудаклиги сабабли оила, жамият ва давлат томонидан муҳофаза чоралари курилиш Ҳуқуқига эга.
225
2. Ҳар бир бола тугилгандан сўнг дархол руйхатдан утказилиши ва исмига эга бўлиши керак.
3. Ҳар бир бола фуқаролик олиш Ҳуқуқига эга.
25-модда
Ҳар бир фуқаро 2-моддада эслатиб утилган хеч бир камситишларсиз ва асосланмаган чеклашларсиз қуйидаги Ҳуқуқ хамда имкониятларга эга бўлиши керак:
a) хам бевосита, хам эркин сайланган вакиллар оркали давлат ишларини бошқаришда катнашиш;
b) ялпи ва тенг сайлов Ҳуқуқи асосида, яширин овоз бериш оркали утказиладиган ва сайловларнинг эркин холдаги хохиш-иродасини таъмин- ловчи чинакам даврий сайловда овоз бериш ва сайланиш;
c) уз мамлакатида умумий шартларда давлат хизматига киришда тенгликка йул қуйиш.
26-модда
Барча кишилар қонун олдида тенгдир ва хеч бир камситишсиз қонун оркали тенг ҳимоя қилиниш Ҳуқуқига эга. Бу борада ҳар кандай турдаги камситиш қонун оркали таъкиклаб қўйилиши ва қонун барча шахсларга хеч бир камситишсиз, жум- ладан, ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ва бошқа эътикоди, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ахволи, тугилиши (насаби)дан ва бошқа ҳолатидан катъий назар, камситишга қарши тенг ва самарали муҳофазага кафо- лат бериши керак.
27-модда
Этник, дин ва тил жихатдан озчиликни ташкил этувчи шахслар гурухи мавжуд бўлган мамлакатларда, уша шахсларга уз гурухининг бошқа аъзолари билан биргаликда уз маданиятидан фойдаланиш, уз динига сигиниш ва расм- русумларини бажариш Ҳуқуқи, шунингдек, она тилидан фойдаланиш Ҳуқуқи рад этилиши мумкин эмас.
IV ҚИСМ
28-модда
1. Инсон Ҳуқуқлари буйича Қўмита (у бундан буён ушбу Пактда «Қўмита» деб номланади) тўзилади. У ун саккиз аъзодан иборат булади ва қуйида курсатилган вазифаларни бажаради.
2. Қўмита таркибига ушбу Пактда иштирок этувчи давлатларнинг фуқароси бўлган ва юксак маънавий фазилатга эга хамда инсон Ҳуқуқлари борасида обрули деб эътироф этилган шахслар киради, айни пайтда адлия тажрибасига эга бўлган бир неча шахснинг катнашуви фойдали бўлиши эътиборга олинади.
3. Қўмита аъзолари сайланади ва шахс сифатида ишлайди.
226
29-модда
1. Қўмита аъзолари 28-моддада назарда тутилган талабларга жавоб берувчи ва мазкур Пактда иштирок этувчи Давлатлар томонидан курсатилган шахслар руйхатидан яширин овоз билан сайланади.
2. Ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлат купи билан икки шахсни курсатиши мумкин. Бу шахслар уларни курсатган давлатлар фуқаролари бўлиши лозим.
3. Ҳар бир шахс қайтадан курсатилиш Ҳуқуқига эга.
30-модда
1. Илк сайлов мазкур Пакт кучга киргандан кейин олти ойдан кечиқтирмай утказилади.
2. Қўмитага ҳар бир сайловга купи билан турт ой колганида (34-модда- га мувофик буш уринларни тулдириш учун эълон қилинадиган сайлов бун- дан мустасно) Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби мазкур Пактда катнашувчи давлатларга уч ойлик муддатда Қўмита аъзолигига номзодларни такдим этишни сураб ёзма равишда мурожаат килади.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатларнинг номини курсатиб Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби давлатлар курсатилган тахлитда барча номзод- лар руйхатини тўзиб чиқади ва сайлов утадиган кундан камида бир ой олдин маз- кур руйхатни ушбу Пактда иштирок этувчи давлатларга такдим этади.
4. Қўмита аъзоларини сайлаш Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг мар- казий муассасаларида Бирлашган Миллатлар
Ташкилоти Бош котиби томонидан чакирилаиган мазкур Пактда катнашувчи давлатларнинг йигилишида утказилади. Бу йигилишда ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар вакиллари берган овозга караб уларнинг энг куп овозини олган ва мутлак куп овоз олган шахслар Қўмитага сайланган булади.
31-модда
1. Қўмитага бирор-бир давлатнинг бир нафардан ортиқ фуқароси кириши мумкин эмас.
2. Қўмитага сайлов пайтида аъзоларнинг жугрофий жихатдан адолатли таксимланишига ва цивилизациянинг турли шакллари хамда асосий адлия тизимлари вакиллигига эътибор берилади.
32-модда
1. Қўмита аъзолари турт йил муддатга сайланади. Уларнинг номзоди қайта курсатилса, улар қайтадан сайланиш Ҳуқуқига эгадир.
Бирок биринчи сайловда сайланган аъзолардан 9 нафарининг ваколатлари муддати икки йиллик даврнинг охирида тугайди;
биринчи сайловдан сўнг дархол уша 9 аъзонинг исми мажлис Раиси томо­нидан куръа ташлаб аниқланади (30-модданинг 4-бандида бу тўғрида эсла- тилган).
227
Ваколатлари тугагандан сўнг сайлов ушбу Пакт мазкур қисмининг бундан илгариги муддатига мувофик утказилади.
33-модда
1. Агар бошқа аъзоларнинг якдил фикрига кура, Қўмита аъзоларидан бири маълум бир сабабга (вактинча булмаслиги бундан мустасно) кура уз вазифасини бажаришни тухтатса, Қўмита раиси Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош коти- бига бу хакда хабар килади, сўнг Бош котиб бу аъзо урнини буш деб эълон килади.
2. Қўмитанинг бирор-бир аъзоси вафот этса ёки истеъфога чиқса, раис дархол бу тўғрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибини хабардор килади. Бош котиб уша аъзо вафот этган кундан ёки хакикатан истеъфога чиқкан кун- дан бошлаб бу уринни буш (вакант) деб эълон килади.
34-модда
1. 33-моддага биноан буш турган урин эълон қилинганда, алмаштирилиши керак бўлган аъзо ваколатлари уша буш урин эълон қилингандан сўнг орада- ги олти ой мобайнида тугамаса, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлатга бу тўғрида хабар килади ва уша давлат 29-моддага мувофик икки ой мобайнида буш турган уринни тулдириш учун номзод курсатиши мумкин.
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби шу тарзда курсатилган шахслар руйхатини алифбо тартибида тўзиб, уни Ушбу Пактда иштирок этув- чи давлатларга такдим этади. Сўнг буш уринни тулдириш учун буладиган сай- лов мазкур Пакт ушбу қисмининг тегишли қоидаларига мувофик утказилади.
3. 33-моддага биноан эълон қилинган буш уринни эгаллаш учун сайланган Қўмита аъзоси ушбу модда қоидаларига мувофик Қўмитада урни бушаётган аъзо- нинг ваколатлари муддатининг колган қисми мобайнида лавозимни эгаллайди.
35-модда
Қўмита аъзолари Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси бел- гилайдиган тартибда, Қўмитадаги вазифасининг муҳимлигини ҳисобга олган холда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маблагидан Бош Ассамблея тасдиқлайдиган маош оладилар.
36-модда
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ушбу Пактга мувофик Қўмита вазифасини самарали амалга ошириш учун керакли ходимлар ва мод- дий маблаг такдим этади.
37-модда
1. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Марказий муассасаларида Қўмитанинг биринчи йигинини чакиради.
228
2. Ўзининг биринчи йигинидан кейин Қўмита уз қоида-тартибида кузда тутилган вактда йигилади.
3. Қўмита одатда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Марказий муас- сасаларида ёки Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Женевадаги булимида йигилади.
38-модда
Қўмитанинг ҳар бир аъзоси уз вазифасини бажаришга киришганда Қўмитанинг очиқ йигилишида уз вазифасини холис ва виждонан амалга оши- риши хакида тантанали равишда ваъда беради.
39-модда
1. Қўмита уз мансабдор шахсларини икки йил муддатга сайлайди. Улар қайта сайланиши мумкин.
2. Қўмита уз шахсий қоида-тартибини белгилайди, лекин бу қоидалар, хусу- сан, қуйидагиларни эътиборга олиши лозим:
a) Қўмитанинг ун икки аъзоси кворумни ташкил этади;
b) Қўмита Қарорлари иштирок этувчи аъзоларнинг купчилик овозига асо- сан қабул қилинади.
40-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар мазкур Пактда эътироф этилган Ҳуқуқларни ҳаётга татбик этиш борасидаги тадбирлари ва бу Ҳуқуқлардан фой­даланишда эришилган силжишлар хакида маърузалар такдим этади;
a) мазкур Пакт кучга киргандан сўнг бир йил оралигида тегишли иштирокчи- давлатлар хусусида;
b) бундан сўнг Қўмита талаб килган барча холларда.
2. Барча маърузалар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига такдим этилади ва у ушбу маърузаларни куриб чиқиш учун Қўмитага юбо- ради. Маърузаларда, агар мавжуд булса, мазкур Пактни ҳаётга татбик этувчи омиллар курсатилади.
3. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби Кумиа билан маслахат- лашгандан кейин манфаатдор ихтисослаштирилган муассасаларга улар вакола- тига тегишли бўлган маъруза қисмини юбориши мумкин.
4. Қўмита ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар такдим этадиган маъруза- ларни урганади. У иштирокчи-давлатларга уз маърузаларини ва максадга мувофик деб ҳисоблайдиган фикр-мулохазаларини юбориб туради. Қўмита шунингдек, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгашга мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар- дан олинган маърузалар нусхалари билан бирга, ушбу фикр-мулохазаларини хам юбориб туриши мумкин.
5. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар Қўмитага мазкур модданинг 4-бан- дига мувофик кайд қилиниши мумкин бўлган ҳар кандай мулохазалар бораси- да уз фикрини такдим этиши мумкин.
229
41-модда
1. Мазкур моддага мувофик ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар кандай вактда Қўмитанинг бирор-бир иштирокчи-давлат бошқа иштирокчи-давлат ушбу Пакт буйича уз мажбуриятларини бажармаяпти, деган маълумотини қабул қилиши ва куриб чиқиши юзасидан ваколатини тан олишини баён этиши мумкин. Маз- кур моддада назарда тутилган маълумот агар Қўмита ваколатини ўзи тан олгани хакида баёнот берган иштирокчи-давлат томонидан такдим этилган холлардагина қабул қилиниши ва куриб чиқилиши мумкин. Қўмита шундай баёнот бермаган давлатга тегишли хеч бир маълумотни қабул килмайди. Ушбу моддага мувофик қабул қилинган хабар қуйидаги тартибга биноан куриб чиқилади:
a) агар ушбу Пактда иштирок этувчи бирор-бир давлат бошқа иштирокчи- давлат ушбу Пакт қарорларини ҳаётга татбик этмаяпти деб топса, уша давлат бу масалани кайд этилган иштирокчи-давлат эътиборига ёзма тарзда еткази- ши мумкин. Уша хабарни олган давлат шундай хабарни юборган давлатга уч ой мобайнида ёзма изох ёки бошқа ҳар кандай баёнот бериб мазкур масалани тушунтириб утади. Айни пайтда ушбу изох ёки баёнотда имкон кадар ва максадга мувофиклигига кура шу масала борасида қабул қилинган, қабул қилинадиган ёки қабул қилиниши мумкин бўлган ички тартиб-қоидалар ва тадбирлар курсатилади;
b) агар дастлабки хабарни маълум бир давлат олганидан кейин олти ой мобайнида масала манфаатдор иштирокчи-давлатларни кониктирадиган дара- жада хал этилмаган булса, уша давлатлардан ҳар бири масалани Қўмитага такдим этиш ху ку кига эга. У бу тўғрида К умитани ва бошқа аъзоларни хабардор килади;
c) Қўмита айни холда халкаро Ҳуқуқнинг умумэътироф этилган принци- пларига кура имкониятдаги барча ички воситалар синаб курилди ва тугади, деб тасдиқлаганидан кейингина ўзига такдим этилган масалани куриб чиқади. Агар шу воситаларнинг қўлланиши асоссиз холда чўзилиб кетадиган булса, бу қоидага амал қилинмайди;
ф Ушбу моддада назарда тутилаётган хабарлар куриб чиқилаётганида Қўмита ёпик мажлис утказади;
е) «с» кичиқ банднинг қарорларига риоя килган холда Ушбу Пактда эътироф этилган инсон Ҳуқуқларини ва асосий эркинликларини хурмат қилиш асоси- да масалаларни дустона хал этиш максадида Қўмита манфаатдор иштирокчи- давлатларга холис хизмат курсатади;
{) Қўмита куриб чиқиши учун ўзига такдим этилган ҳар кандай масала юзаси- дан «Ь», «с» кичиқ бандларида таъкидланган манфаатдор иштирокчи-давлатларга мурожаат килиб, ишга алокадор ҳар кандай ахборотни такдим этишни сураб илтимос қилиши мумкин;
г) «Ь» кичиқ бандида таъкидланган манфаатдор иштирокчи-давлатлар Қўмитада масала куриб чиқилаётганда вакил бўлиш ва такдимномани огзаки ёки ёзма холда бериш Ҳуқуқига эга;
х) хабар олинган кундан бошлаб ун икки ой мобайнида Қўмита «Ь» кичиқ бандига мувофик қуйидаги шартлар асосида маъруза такдим этади:
230
1) агар «е» кичиқ банди қарорлари доирасида масала хал этилса, Қўмита уз маърузасида далиллар ва кандай тухтамга келганлиги хакида кискача баён этиш билан чекланади;
^) агар «е» кичиқ банди қарорлари доирасида бир тухтамга келинмаса, Қўмита далилларни кискача баён этиш билан чекланади; манфаатдор иштирокчи- давлатларнинг ёзма таклифномалари ва огзаки такдимномалар баёни маъруза- га илова қилинади.
Ҳар бир масала буйича маъруза манфаатдор иштирокчи-давлатлар куригидан утади.
2. Мазкур модда қарорлари ушбу Пактда иштирок этувчи унта давлат шу модданинг 1-бандига биноан баёнот берганидан сўнггина кучга киради. Бун- дай Баёнот Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби хузурида иштирокчи- давлатлар томонидан сақлаш учун топширилади, Бош котиб эса уларнинг нусха- ларини бошқа иштирокчи-давлатларга юборади.
Баёнот, Бош котибни хабардор килган холда, ҳар кандай вактда қайтариб олиниши мумкин. Бундай хатти-ҳаракат хабар предмети саналган ва маз- кур моддага биноан жунатилган ҳар кандай масаланинг куриб чиқилишига тускинлик килмайди, агар манфаатдор иштирокчи-давлат янги баёнот берма- са, Бош котиб баёнот қайтариб олингани тўғрисида хабардор бўлганидан сўнг хеч бир иштирокчи-давлатнинг кейинги бирор-бир хабари қабул қилинмайди.
42-модда
1. а) 41-моддага мувофик Қўмитага юборилган бирор-бир масала манфа- атдор иштирокчи-давлатларни кониктирадиган даражада ечилмаган булса, Қўмита манфаатдор иштирокчи-давлатларнинг олдиндан берган розилигига биноан махсус Келиштирувчи комиссия (бундан буён «Комиссия») тайинлаши мумкин. Мазкур Пакт қоидаларига риоя килган холда масалани яхшилик билан хал этиш максадида манфаатдор иштирокчи-давлатларга Комиссия холис хиз- мат курсатади.
Ъ) Комиссия манфаатдор иштирокчи-давлатларга макбул беш нафар шахс- дан иборат булади. Агар манфаатдор иштирокчи-давлатлар уч ой мобайни- да Комиссиянинг тўлиқ ёки қисман таркиби борасида бир тухтамга келолма- са, тайинланмокчи бўлган, аммо бир тухтамга келинмаган Комиссия аъзолари яширин овоз бериш йули билан Қўмита аъзоларининг аксарияти, яъни учдан икки қисми овози билан сайланади.
2. Комиссия аъзолари уз азифаларини уз номидан бажаради.
Улар ушбу Пактда катнашмаётган манфаатдор иштирокчи-давлатларнинг ёки 41-моддага биноан баёнот бермаган катнашчи-давлатнинг фуқаролари була олмайди.
3. Комиссия уз раисини сайлайди ва уз шахсий тартиб-қоидаларини белги- лайди.
4. Комиссия йигини одатда Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Мар- казий муассасаларида ёки Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Женевада-
231
ги булимида утказилади. Аммо йигинлар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ва тегишли иштирокчи-давлатлар билан маслахатлашилган холда, Комиссия томонидан белгиланадиган кулай жойларда хам утказилиши мумкин.
5. 36-моддага мувофик такдим этиладиган котибият шунингдек, мазкур мод- да асосида тайинланадиган Комиссияга хизмат курсатади.
6. Қўмита томонидан олинган ва ўрганилган ахборот Комиссия ихтиёрига такдим этилади ва Комиссия ахборот ишига алокадор ҳар кандай маълумот- ни такдим этишларини сураб манфаатдор иштирокчи-давлатларга мурожаат қилиши мумкин.
7. Комиссия масалани тўлиқ куриб чиқканида (лекин хамма холларда мазкур масала унга куриб чиқиш учун берилганидан кейин энг купи билан 12 ойдан кечиқмай), у манфаатдор иштирокчи-давлатларга юбориш учун Қўмита раиси- га маъруза такдим этади:
a) агар Комиссия ун икки ой мобайнида мазкур масалани куриб чиқишни тугаллай олмаса, у уз маърузасида уша масалани куриб чиқиш кай ахволда экан- лигини кискача баён этиш билан чекланади;
b) агар масала мазкур Пактда тан олинган инсон Ҳуқуқларига риоя этиш асосида яхшилик билан хал этилган булса, Комиссия уз маърузасида далиллар ва келишилган қарорларни кискача баён этиш билан чекланади;
c) агар “Ь” кичиқ бандида таъкидланган бир тухтамга келинмаган булса, Комис­сия маърузаси манфаатдор иштирокчи-давлатлар ўртасидаги бахсга алокадор барча ашёвий далиллар борасидаги хулосалардан ва Комиссиянинг ушбу масала- ни яхшилик билан хал этиш тўғрисидаги фикр-мулохазаларидан иборат булади.
Мазкур маъруза таркибига манфаатдор давлатларнинг ёзма ва огзаки такдимномалари киради;
ф агар Комиссия маърузаси “с” кичиқ бандига мувофик такдим этилаётган булса, манфаатдор иштирокчи давлатлар уша маърузани олганидан сўнг уч ой муддат мобайнида маъруза мазмуни макбул ёки номакбуллиги хакида Қўмита раисига маълум килади.
8. Ушбу модданинг қарорлари 41-моддада курсатилган Қўмита мажбурият- ларини камситмайди.
9. Манфаатдор иштирокчи-давлатлар Бирлашган Миллатлар Ташкило- ти Бош котиби такдим этган сметага мувофик Комиссия аъзоларининг барча ҳаражатларини баравар кутарадилар.
10. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби, агар зарур булса, ушбу модданинг 9-бандига биноан манфаатдор иштирокчи-давлатлар Қўмита аъзола- рининг ҳаражатини коплагунча уша ҳаражатларни тулаш Ҳуқуқига эга.
43-модда
42-моддага мувофик тайинланиши мумкин бўлган Қўмита аъзолари ва мах­сус Келиштирувчи Комиссия аъзолари Бирлашган Миллатлар Ташкило - тининг имтиёзлари ва иммунитетлари хакидаги Конвенциянинг тегишли булимларида таъкидланганидек, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти хизмат
232
сафарига жунатадиган экспертлар имтиёзлари, енгилликлари ва иммунитет- ларидан фойдаланиш Ҳуқуқига эга.
44-модда
Ушбу Пактни амалга ошириш хакидаги қоидалар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва ихтисослаштирилган муассасаларининг таъсис хужжатларида курсатилган ёки уларга мувофик бўлган инсон Ҳуқуқлари борасидаги таомил- ларга зарар етказилмасдан қўлланади хамда мазкур Пактда иштирок этувчи дав- латларга улар ўртасидаги умумий ва махсус битимларга биноан амал килаётган низоларни хал этишда бошқа тартиб-қоидаларни куллашга тусик була олмайди.
45-модда
Қўмита Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясига Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш оркали уз иши хакида йилик маърузани такдим этади.
V ЦИСМ
46-модда
Ушбу Пактдаги хеч бир нарса мазкур Пактга тегишли бўлган предметлар буйича Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг турли органлари ва ихтисос- лаштирилган муассасаларининг тегишли бурч-333 ларини аниқлаб беради- ган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низомининг ва ихтисослаштирилган муассасалар Низоми қарорларининг аҳамиятини пасайтиради, деб талкин қилиниши мумкин эмас.
47-модда
Ушбу Пактдаги хеч бир нарса барча халкларнинг уз табиий бойликлари ва ресурсларига тулалигича ва эркин эгалик қилиш хамда фойдаланиш бора- сидаги ажралмас Ҳуқуқини камситади, деб талкин қилиниши мумкин эмас.
VI ЦИСМ
48-модда
1. Мазкур Пакт Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ёки унинг ихти- сослаштирилган муассасаларининг аъзоси бўлган ҳар бир давлат томонидан, Халкаро Суд Статусининг иштирокчиси бўлган ҳар кандай давлат томони­дан, ушбу Пактда катнашиш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси таклиф килган ҳар кандай давлат томонидан имзолаш у чун очиқдир.
2. Ушбу Пакт ратификация қилиниши керак. Ратификация ёрликлари Бирлаш- ган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига сақлаш учун топширилади.
3. Ушбу Пакт мазкур модданинг 1-бандида курсатилган ҳар кандай давлат­нинг кушилиши учун очиқдир,
233
4. Кушилиш хакидаги хужжат сақлаш учун Бирлашган Миллатлар Ташки- лоти Бош котибига топширилгач, кушилиш якунланади.
5. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ушбу Пактни имзолаган ёки унга кушилган барча давлатларни ратификация ёрлиги ёки кушилиш тўғрисидаги хужжати сақлаш учун топширилганлиги борасида хабардор килади.
49-модда
1. Мазкур Пакт Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига кушилиш хакидаги уттиз биринчи ратификация ёрлиги ёки хужжат сақлаш учун топши- рилган кундан бошлаб уч ой утгач кучга киради.
2. Ушбу Пактни ратификация килган ёки унга кушилган ҳар бир давлат учун кушилиш хакидаги уттиз бешинчи ратификация ёрлиги ёки хужжат сақлаш учун қабул қилинганидан сўнг мазкур Пакт уша давлатнинг ўзи ратификация килган ёрлиги ёки кушилиш тўғрисидаги хужжат сақлаш учун топширилган кундан бошлаб уч ой утгач кучга киради.
50-модда
Мазкур Пакт қарорлари бирор-бир чеклашларсиз ёки олиб ташлашсиз феде- ратив давлатларнинг хамма қисмларига татбик этилади.
51-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар кандай давлат тузатишлар таклиф этиши ва уларни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига такдим қилиши мум- кин. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ҳар кандай таклиф этилган тузатишларни мазкур Пактда иштирок этувчи давлатларга юборади ва унга ушбу давлатлар мазкур таклифларни куриб чиқиш ва бу борада овоз бериш максадида иштирокчи-давлатлар конференциясини чакиришни маъкуллашяптими ёки маъкуллашмаяптими эканлигини хабар қилишини сураб илтимос килади.
Агар иштирокчи давлатларнинг камида учдан бир қисми шундай конферен­ция чакиришни маъкулласа, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти хомийлигида Бош котиб бу конференцияни чакиради.
Ушбу Конференцияда иштирок этиб, овоз беришда катнашувчи иштирокчи- давлатларнинг купчилик овози билан қабул қилинган ҳар кандай тузатиш Бир- лашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясига тасдиқлатиш учун такдим этилади.
2. Тузатишлар уларни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси тасдиқлагандан сўнг ушбу Пактда иштирок этувчи давлатларнинг учдан бир қисми қабул қилиши билан мазкур давлатлар Конституцияси тартиб-қоидаларига асосан кучга киради.
3. Тузатишлар кучга кирган пайтдан бошлаб, уни қабул килган иштирокчи- давлатлар учун мажбурий бўлиб колади, бошқа иштирокчи-давлатлар учун эса мазкур Пакт қарорлари ва улар илгари қабул килган ҳар кандай тузатишларни бажариш мажбурий булади.
234
52-модда
46-модданинг 5-бандига мувофик қилинадиган билдиришлардан катъий назар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби уша модданинг 1-бан- дида таъкидланган барча давлатларни қуйидагилар хусусида хабардор килади:
a) 48-моддага мувофик имзолаш, ратификация қилиш ва кушилиш хакида;
b) 48-моддага мувофик ушбу Пактнинг кучга кириш санаси ва 51-моддага мувофик ҳар кандай тузатишларнинг кучга кириш санаси хакида.
53-модда
1. Ушбу Пакт инглиз, испан, хитой, рус ва француз тилларида тўзилган ва барчаси тенг кучга эга хамда улар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти архивига сақлаш учун топширилиши керак.
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби мазкур Пактнинг тасдиқланган нусхаларини 48-моддада курсатилган барча давлатларга жунатади.
235
3-илова
ИЦТИСОДИЙ, ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ^УЦУЦЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ХАЛЦАРО ПАКТ
Бош Ассамблеянинг 1966 йил 16 декабрдаги 2200 А(ХХ1)-резолюцияси билан имзолаш, ратификация қилиш ва цушилишучун цабул цилинган ва очилган. 1976 йил 3 январдан кучга кирган.
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти- нинг Низомида эълон қилинган принципларга мувофик, инсоният оиласининг хамма аъзоларига хос бўлган қадр-қиммат хамда тенг ва бўзилмас Ҳуқуқларини тан олиш принциплари озодлик, адолат ва ялпи тинчликнинг негизи эканлиги­ни эътиборга олиб, ушбу Ҳуқуқлар инсон шахсига хос қадр-қимматдан келиб чиқишини эътироф этиб, Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясига мувофик куркув ва мухтожликдан холи бўлган озод инсон шахсининг идеали ҳар бир киши уз фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқларидан, шунингдек, уз иқтисодий, ижти- моий ва маданий Ҳуқуқларидан фойдаланиши мумкин бўлган шароит яратил- гандагина руёбга чиқишини эътироф этиб, Бирлашган Миллатлар Ташкило- тининг Низомига кура давлатлар инсон Ҳуқуқлари ва эркинликларига умум риоя этиши хамда хурмат қилишини рагбатлантириши шарт эканлигини эъти- борга олиб, ҳар бир алоҳида инсон бошқа одамлар ва ўзи мансуб жамоага нис- батан мажбурияти бўлгани холда мазкур Пактда тан олинаётган Ҳуқуқларни рагбатлантириш ва уларга риоя этишга эришиши лозимлигини эътиборга олиб, қуйидаги моддалар борасида келишиб олдилар:
I ЦИСМ
1-модда
1. Барча халклар уз такдирини ўзи белгилаш Ҳуқуқига эгадир. Ушбу Ҳуқуқ оркали улар уз сиёсий макомини ва уз иқтисодий, ижтимоий ва маданий тараққиётини эркин холда таъминлайди.
2. Барча халклар уз максадларига эришмок учун уз табиий бойликлари ва ресурсларига эгалик килади, бунда ўзаро фойда принципига асосланган халкаро иқтисодий ҳамкорлик ва халкаро Ҳуқуқдан келиб чиқадиган бирор- бир мажбуриятга зарар етмаслиги лозим.
Хеч бир халк ўзига тегишли бўлган тирикчилик воситаларидан хеч качон махрум қилинмаслиги шарт.
236
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи барча давлатлар, шу жумладан, уз-ўзини бошқара олмаётган ва васий бўлган худудларни бошқариш учун жавоб берувчи давлатлар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низоми қоидаларига мувофик уз такдирини ўзи белгилаш Ҳуқуқини амалга оширишни рагбатлантиришлари ва бу Ҳуқуқни хурмат қилишлари лозим.
II ЦИСМ
2-модда
1. Ушбу Пактда катнашувчи ҳар бир давлат якка тартибда ва халкаро ёрдам ва ҳамкорлик тартибида, жумладан, иқтисод ва техника соҳаларида мазкур Пактда эътироф этилган Ҳуқуқларнинг аста-секин тўлиқ руёбга чиқишини таъминлаш учун барча зарур усуллар билан, жумладан, қонуний чоралар куриш оркали мавжуд ресурсларнинг иложи борича кенг доирасида тадбир- лар куриш мажбуриятини олади.
2. Ушбу Пактда катнашувчи давлатлар мазкур Пактда эълон қилинган Ҳуқуқ­ларни бирор-бир камситишсиз, яъни ирки, тана ранги, жинси, дини, сиёсий ёки бошқа эътикодидан, миллий ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ахволи, насл- насаби ёки бошқа ҳолатлардан катъий назар, кафолатлаш мажбуриятини оладилар.
3. Ривожланаётган мамлакатлар инсон Ҳуқуқлари ва уз халки хужалигини зарур тарзда ҳисобга олган холда уз мамлакатлари фуқаролари булмаган шахс- ларга мазкур Пактда эътироф этилаётган иқтисодий Ҳуқуқлар учун кай даража- да кафолат беришларини узлари белгилашлари мумкин.
3-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар мазкур Пактда куриб чиқилган хамма иқтисодий, ижтимоий ва маданий Ҳуқуқлардан фойдаланишда эрка- клар ва аёлларга тенг Ҳуқуқ бериш мажбуриятини оладилар.
4-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар мазкур Пактга кура бирор-бир давлат Ҳуқуқлардан фойдаланиш борасида шундай чеклашларни белгилаши мумкинлигини, бу қонунда акс этиб, уша чеклашлар кайд этилган Ҳуқуқлар табиатига уйгун бўлишини хамда у демократик жамиятда умумий фаровон- ликка кумаклашиш максадидагина бўлиши лозимлигини эътироф этадилар.
5-модда
1. Мазкур Пактдаги бирор-бир нарса бирорта давлат, бирорта гурух ёки бирорта шахс ушбу Пактда эътироф этилган ҳар кандай Ҳуқуқ ва эркинликни йук қилишга каратилган ёки шу Пактда таъкидланганидан кура купрок чеклаш- га каратилган фаолият билан шугулланиш ёки кандайдир хатти-ҳаракат содир этиш Ҳуқуқига эга, деган мазмунда талкин этилиши мумкин эмас.
2. Ушбу Пактда иштирок этаётган бирор бир давлатда қонун, конвенция, қоида ёки урф-одат тарикасида тан олинган ёки мавжуд бўлган инсоннинг асо-
237
сий Ҳуқуқлари ушбу Пактда тан олинмайди ёки кам микдорда тан олинади, деган бахонада бу Ҳуқуқлар чекланиши ёки писанд этилмаслигига йул қўйилмайди.
III ҚИСМ
6-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир инсоннинг ишлаб маблаг топиш имкониятини камраб оладиган меҳнат қилиш Ҳуқуқини тан олади. Меҳнат турини ҳар бир одам эркин холда танлайди ёки эркин холда рози булади. Шу Пакт иштирокчиси бўлган давлатлар эса фуқароларни мазкур Ҳуқуқ билан таъмин­лаш учун зарур чоралар куради.
2. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар мазкур Ҳуқуқни тўлиқ амалга ошириш максадида куриш керак бўлган тадбирларга хунар-техника таълими ва тайёргарлик дастури, инсоннинг асосий сиёсий ва иқтисодий эркинлик- ларига кафолат берувчи шароитларда узлуксиз холда иқтисодий, ижтимоий ва маданий тараққиётга одамларнинг ишлаб чиқаришда тўлиқ банд бўлишига эришиш усули ва йуллари киради.
7-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир кишининг адолатли ва кулай шарт-шароитга эга бўлган меҳнат қилиш Ҳуқуқини, жумладан қуйидагиларни тан олади:
a) барча меҳнаткашларга камида қуйидагиларни таъминлайдиган хак;
1) тенг кийматга эга меҳнат учун хеч бир тафовутсиз адолатли иш хаки ва тенг даромад, айни пайтда жумладан, аёлларга эркакларникидан кам булмаган меҳнат шароитига кафолат берилиши хамда тенг меҳнат учун тенг хак туланиши керак;
и) мазкур Пактнинг қарорларига мувофик улар ва уларнинг оилалари учун коникарли бўлган турмуш;
b) хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берувчи иш шароити;
c) меҳнат стажи ва малака асосидагина ишда тегишли янада юкорирок мансаб- ларга кутарилиш учун бир хил имконият;
ф дам олиш, буш вакт имкониятининг бўлиши ва окилона чекланган иш вакти хамда хак туланадиган таътил, шунингдек, байрам кунлари учун хак.
8-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар қуйидагиларни таъминлаш маж- буриятини оладилар:
а) ҳар бир инсоннинг уз иқтисодий ва ижтимоий манфаатларини амалга оши- риш ва ҳимоялаш учун касаба уюшмалари ташкил этиш ва уз ихтиёри билан ана шу уюшмаларга кириш Ҳуқуқи. Бунинг учун тегишли ташкилот қоидаларига риоя қилиш шарт. Курсатиб утилган Ҳуқуқдан фойдаланишга хеч бир чекла- ниш қўйилмайди, қонунда кузда тутилган ва демократик жамиятда давлат хавф- сизлиги ёки жамоат тартиби манфаатлари йулидаги, ёки бошқаларнинг Ҳуқуқ
238
ва эркинлигини муҳофаза этишдаги Ҳуқуқлар бундан мустасно;
b) касаба уюшмаларининг миллий федерация ёки конфедерация тўзиш Ҳуқуқи ва миллий федерация, конфедерацияларнинг халкаро касаба уюшмалари тўзиш ёки шу каби уюшмаларга бирлашиш Ҳуқуқи;
c) касаба уюшмаларининг хеч бир тусиксиз, чеклашларсиз фаолият юри- тиш Ҳуқуқи, қонунда кузда тутилган ва демократик жамиятда давлат хавфсиз- лиги ёки жамоат тартиби манфаати ёки бошқаларнинг Ҳуқуқ ва эркинлигини муҳофаза этиш учун зарур бўлган Ҳуқуқлари бундан мустасно;
ф ҳар бир мамлакатнинг қонунларига мувофик амалга ошириладиган иш ташлаш Ҳуқуқи.
2. Ушбу модда куролли кучлар, полиция ёки давлат маъмурияти таркибида- ги шахслар учун мазкур Ҳуқуқлардан фойдаланишда қонуний чеклаш кирити- лишига тускинлик килмайди.
3. Ушбу моддадаги хеч нарса 1948 йилги Халкаро меҳнат ташкилотининг конвенциясида иштирок этувчи давлатларга уюшмалар эркинлиги ва ташкилот­лар тўзиш Ҳуқуқини ҳимоя қилиш курсатилган конвенцияда назарда тутилган кафолатларга зиён етказган холда қонуний актлар қабул қилиш ёки ушбу кафо- латларга зиён етказадиган қонунни куллаш Ҳуқуқини бермайди.
9-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир инсоннинг ижтимоий таъминланиш, жумладан, ижтимоий сугурта Ҳуқуқини эътироф этади.
10-модда
Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар қуйидагиларни тан олади:
1. Жамиятнинг табиий ва асосий хужайраси ҳисобланмиш оилага имкони борича кенг куламда ёрдам берилиши ва муҳофаза этилиши зарур. Айникса, у шаклланаётган даврда бундай кумак зарур, чунки мустакил булмаган бола- лар ва улар тарбияси борасидаги гамхурлик хозирча оила зиммасига тушмокда, никох никохдан утаётганларнинг эркин розилигига кура тўзилмоги лозим.
2. Бола тугилишидан олдин ва ундан кейинги даврда оналарга алоҳида эъти- бор берилиши лозим. Бу давр мобайнида ишловчи оналарга хак туланадиган таътил ёки ижтимоий таъминот буйича етарли нафака билан таътил берили- ши керак.
3. Барча болалар ва усмирларга хеч бир камситишсиз, оилавий келиб чиқиши ёки бошқа белгиларидан катъий назар, алоҳида ҳимоя чоралари ва ёрдам курсатилиши шарт. Болалар ва усмирлар иқтисодий ва ижтимоий эксплуата- циядан ҳимояланган бўлиши керак. Уларнинг меҳнатини ахлоқи ва саломатли- ги учун зарарли бўлган ёки ҳаёт учун хавфли соҳаларда, ёки уларнинг нормал усиши учун зарар келтириши мумкин бўлган соҳаларда куллаш қонун билан жазоланиши керак. Бундан ташкари, давлат шундай ёш чегарасини белгилаб қуйиши керакки, шу чегарадан қуйи ёшдаги болалар меҳнатидан фойдаланиш таъкикланиши ва қонун билан жазоланиши лозим.
239
11-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир киши ўзи ва оиласи учун етарлича озик-овкат, кийим-кечак ва уй-жой хамда турмуш шароити тухтовсиз яхшиланиб боришини уз ичига оладиган етарли турмуш даражаси бўлиш Ҳуқуқини эътироф этади. Мазкур иштирокчи-давлатлар ушбу Ҳуқуқлар амалга оширилиши­ни таъминлаш учун зарур чораларни куради, айни пайтда эркин келишувга асос- ланган халкаро ҳамкорликнинг бу борадаги муҳим аҳамиятини эътироф этади.
2. Мазку р Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир кишининг очлик- дан холи бўлишдек асосий Ҳуқуқини тан олган холда, қуйидаги вазифалар- ни амалга ошириш учун аниқ дастурларни утказишни камраб оладиган зарур чораларни куришлари керак:
a) техник ва илмий билимлардан кенг куламда фойдаланиш, ов-катланиш тамойиллари тўғрисидаги билимларни ёйиш, табиий ресурслардан янада самарали фойдаланиш ва узлаштириш учун аграр тизимни такомиллаштириш ёки ислоҳ қилиш йули билан озик-овкат махсулотлари ишлаб чиқариш, сақлаш ва таксимлаш услубларини яхшилаш; ва
b) эхтиёжга мувофик ва озик-овкат махсулотларини импорт ёки экспорт қилувчи мамлакатларнинг муаммоларини ҳисобга олган холда, жаҳондаги озик- овкат захираларининг адолатли таксимланишини таъминлаш.
12-модда
1. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир кишининг жисмоний ва рухий саломатлик жихатдан олий даражага етиши Ҳуқуқини эътироф этади.
2. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар куриши керак бўлган чоралар қуйидаги ишлар учун зарур тадбирларни уз ичига олади:
a) улик гудаклар тугилишини ва болалар улимини кискартириш хамда бола- ларнинг соглом ривожланишини таъминлаш;
b) ташки мухитнинг хамма жихатларини ва саноатда меҳнат гигиенасини яхшилаш;
c) юкумли, эндемик, касбий ва бошқа касалликлар олдини олиш, даволаш хамда уларга қарши курашиш;
ф касал бўлган холларда хаммага тиббий ёрдам курсатиш ва тиббий парва- ришни таъминлайдиган шароит яратиш.
13-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир кишининг таълим олиш Ҳуқуқини эътироф этади. Улар таълим инсон шахсининг тўлиқ ривожлани- ши ва унинг қадр-қимматини англашига каратилган бўлиши лозим, инсон Ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини хурмат қилишни мустахкамлаш зарур, деган фикрга келади. Шунингдек, таълим барчага эркин жамиятнинг фойда- ли аъзолари бўлишга имкон яратиши, барча иркий, этник ва диний гурухлар ўртасидаги дустликка, хайрихохликка ва сабр-токатли бўлишга хамда Бир- лашган Миллатлар Ташкилотининг тинчликни сақлаш борасидаги ишига
240
кумаклашиши лозим, деган фикрга келади.
2. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар ушбу Ҳуқуқларнинг тўлиқ амалга оширилиши учун қуйидаги ишларни амалда бажариш кераклигини эътироф этади:
a) бошлангич таълим хамма учун мажбурий ва текин бўлиши керак;
b) урта таълимнинг барча шакллари, жумладан, хунар-техника урта таълими очиқ бўлиши ва барча зарур чоралар курилиб, хусусан, аста-секин пулсиз таълим олиш- ни жорий этиш йули билан барчанинг имкони етадиган даражага эришиш лозим;
c) ҳар бир инсоннинг кобилиятини ҳисобга олган холда барча зарур чораларни куриш, хусусан, аста-секин бепул таълим олишни жорий этиш йули билан олий таълим олиш хамма учун имкон етадиган даражада бўлишига эришиш керак;
с1) оддий таълим, бошлангич таълимнинг тўлиқ курсини утмаган ёки тугалламаган кишилар учун имкон борича рагбатлантирилиши ёки жадаллаштирилиши лозим;
е) барча даражадаги мактаблар тармоклари фаол ривожлантирилиши, стипендияларнинг коникарли тизими белгиланиши ва укитувчиларнинг мод- дий ахволи доимий равишда яхшиланиб бориши керак.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар ота-оналарнинг ва тегишли холларда қонуний васийларнинг уз фарзандлари учун давлат ҳокимияти таъ­сис этган мактабларнигина эмас, таълим олиш учун давлат томонидан белги- ланиши ёки тасдиқланиши мумкин бўлган энг кам талабга жавоб берувчи мак- табларни хам танлаб олиш эркини хурмат қилиш мажбуриятини олади. Ота- оналар ёки қонуний васийларнинг бу эркига уз шахсий эътикодига кура фар- зандларини диний ва ахлоқий таълим билан таъминлашлари хам киради.
4. Мазкур модданинг хеч бир қисми айрим шахслар ва муассасаларнинг ушбу модданинг биринчи бандида баён қилинган тамойилларга огишмай риоя этиб ва ушбу муассасаларда берилаётган таълим давлат томонидан белгилаб қўйилиши мумкин бўлган энг кам талабларга жавоб беришига риоя килиб укув юртлари очиш борасидаги эркинлигини камситади, деган мазмунда талкин қилинмаслиги керак.
14-модда
Ушбу Пакт иштирокчилари қаторига киришгача бўлган вактга кадар уз метрополиясида ёки юрисдикциясида текин мажбурий бошлангич таълимни жорий эта олмаган мазкур Пакт аъзоси бўлган ҳар бир давлат икки йил ичида текин мажбурий таълим тамойилини амалга ошириш учун муфассал тадбир- лар режасини ишлаб чиқиш мажбуриятини олади. Ушбу режани ҳаётга татбик этишнинг окилона муддати уша режада курсатилади.
15-модда
1. Мазкур Пактда иштирок этаётган давлатлар ҳар бир инсоннинг қуйидаги Ҳуқуқларини эътироф этади:
a) маданий ҳаётда иштирок этиш;
b) илмий тараққиёт ва уни амалда куллаш натижаларидан фойдаланиш;
c) ўзи муаллиф бўлган ҳар кандай илмий, адабий ёки бадиий меҳнат билан боғлиқ холда юзага келувчи моддий ва маънавий манфаатлар ҳимоясидан фойдаланиш.
241
2. Ушбу Ҳуқуқларни тула амалга ошириш учун мазкур Пактда иштирок этаётган давлатлар қабул қилиши керак бўлган тадбирлар фан ва маданият ютукларини ҳимоялаш, ривожлантириш ва ёйиш учун зарур бўлганларини камраб олади.
3. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар илмий-тадқиқот ва ижодий фаолият учун сузсиз зарур бўлган эркинликни хурмат қилиш мажбуриятини олади.
4. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар илмий ва маданий соҳаларда халкаро алокаларни рагбатлантириш ва ривожлантириш оркасидан келадиган нафни тан олади.
IV ЦИСМ
16-модда
1. Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар ушбу Пактнинг шу қисмига мувофик, мазкур Пактда тан олинган Ҳуқуқларга риоя этишга эришиш бораси- да курилаётган тадбирлар хамда силжишлар хакида маърузалар такдим этиш мажбуриятини олади.
2. а) Барча маърузалар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига такдим этилади, у эса куриб чиқиш учун мазкур Пакт қоидаларига мувофик Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгашга маърузаларнинг нусхасини юборади;
Ь) Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби мазкур Пактда иштирок этувчи давлатларнинг маърузаларини ёки маърузаларнинг тегишли қисмини ушбу давлатлар аъзо бўлган муассасаларга юборади, чунки ана шу маърузалар ёки маърузаларнинг қисмлари конституцион актларга мувофик уша муасса- саларнинг вазифаси доирасига кирадиган барча масалаларга алокадордир.
17-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи давлатлар Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш томонидан мазкур Пакт кучга киргандан сўнг бир йил мобайнида иштирокчи давлатлар ва ихтисослашган манфаатдор муассасалар билан маслахатлашиб берилган дастурга мувофик боскичма-боскич уз маърузаларини такдим этади.
2. Мавзуларда ушбу Пакт буйича мажбуриятлар бажарилиши даражасига таъсир этувчи омиллар ва қийинчиликлар курсатилиши мумкин.
3. Агар тегишли маълумот ушбу Пактда иштирок этувчи бирор-бир дав- лат томонидан Бирлашган Миллатлар Ташкилотига ёки бирор-бир ихтисос- лаштирилган муассасага илгарирок хабар қилинган булса, бу маълумотлар- ни қайта баён этишга хожат йук ва шу тахлитда хабардор этилган маълумот- ларга аниқ таяниш етарли булади.
18-модда
Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низо- мига кура инсон Ҳуқуқлари хамда асосий эркинликлари борасидаги бурчла-
242
рини бажариш учун ихтисослаштирилган муассасалар билан ушбу муассаса- лар фаолиятига алокадор бўлган ушбу Пакт қарорларига риоя этилишига эри- шиш йулида қанчалик силжишлар бўлгани хакида маърузалар такдим этиш борасида келишиб олиши мумкин. Бу маърузалар шу тахлитда амалга ошириш тўғрисида ихтисослаштирилган муассасалар обрули органлари қабул килаётган қарор ва тавсияномаларнинг тафсилотларини хам уз ичига олиши мумкин.
19-модда
Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш Инсон Ҳуқуқлари буйича комиссияга куриб чиқиш ва умумий тавсиялар бериш учун ёки тегишли холларда инсон Ҳуқуқларига алокадор масалалар борасида маълумот учун 16-17-моддалар- га биноан давлатлар такдим этаётган маърузаларни ахборот учун бериши, шунингдек, 18-моддага мувофик ихтисослашган муассасалар такдим этган инсон Ҳуқуқларига алокадор маърузалар бериши мумкин.
20-модда
Мазкур Пактда иштирок этувчи манфаатдор давлатлар ва ихтисослаштирилган муассасалар Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгашга 19-моддага мувофик ҳар кандай умумий тавсиянома борасида ёки Инсон Ҳуқуқлари буйича комиссиянинг ҳар кандай маърузасидаги ана шундай умумий тавсияномага таяниш хусусида ёки уша жойда таянилаётган ҳар кандай хужжат борасида мулохаза такдим этиши мумкин.
21-модда
Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш вакти-вакти билан Бош Ассамблеяга ушбу Пактда тан олинаётган Ҳуқуқларга ялпи риоя этилишини таъминлаш бораси- да қабул қилинган чоралар ва эришилган натижалар тўғрисида мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар хамда ихтисослаштирилган муассасалардан оли- надиган маълумотларнинг кискача баёни ва умумий тусдаги тавсияномалар билан маърузалар такдим этиши мумкин.
22-модда
Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш Бирлашган Миллатлар Ташкилоти бошқа органлари уларнинг ёрдамчи органлари ва техник ёрдам курсатиш билан шугулланувчи ихтисослаштирилган муассасаларнинг диққат-эътиборини маз- кур Пактнинг ушбу қисмида эслатилаётган маърузалар туфайли юзага кела- ётган ҳар кандай масалаларга каратиши мумкин, зеро, бу хол ана шу органлар томонидан ваколатлари доирасида ушбу Пактни аста-секин амалга ошириш- га кумаклашиш мумкин бўлган халкаро тадбирларнинг қанчалик максадга мувофиклиги борасида қарорлар чиқаришида фойдали бўлиши мумкин.
23-модда
Мазкур Пактда иштирок этувчи давлатлар конвенциялар тўзиш, тавси- яномалар қабул қилиш, маслахат максадида минтакавий ва техник кенгаш
243
утказиш, шунингдек, манфаатдор хукуматлар билан ҳамкорликда ташки- лий тадқиқотлар олиб бориш ушбу Пактда эътироф этилаётган Ҳуқуқларни амалга оширишга ёрдам берувчи халкаро тадбирлар қаторига киради, деб келишадилар.
24-модда
Ушбу Пактдаги хеч бир нарса Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг турли органлари ва ихтисослаштирилган муассасаларнинг мазкур Пактга дахлдор масалалари борасидаги тегишли мажбуриятларини белгилайдиган БМТ Низо- ми қарорлари ва ихтисослаштирилган муассасаларнинг низоми аҳамиятини камситиш, деб талкин қилинмаслиги керак.
25-модда
Мазкур Пактдаги хеч бир нарса барча халкларнинг уз табиий бойликлари ва ресурсларига эркин эгалик қилиш хамда фойдаланишдек ажралмас Ҳуқуқини камситади, деб талкин қилиниши мумкин эмас.
V ҚИСМ
26-модда
1. Ушбу Пакт Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо бўлган ёки БМТнинг ихтисослаштирилган муассасаларига аъзо бўлган, Халкаро Суд Статути иштирокчиси бўлган ёки мазкур Пактда иштирок этиш учун БМТ Бош Ассамблеяси томонидан таклиф этилган ҳар кандай бошқа давлат имзолаши учун очиқ.
2. Ушбу Пакт ратификация қилиниши керак. Ратификация қилинган ёрликлар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига сақлаш учун топширилади.
3. Ушбу Пакт мазкур модданинг 1-бандида курсатилган ҳар кандай давлат кушилиши учун очиқдир.
4. Кушилиш Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига кушилиш хакидаги хужжат сақлаш учун топширилгач амалга оширилади.
5. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби мазкур Пактни имзолаган ёки унга кушилган давлатларни ратификация қилинган ёрликлар ёки кушилиш хакидаги хужжатлар сақлаш учун топширилиши тўғрисида хабардор килади, мазкур Пакт унинг уз ратификация ёрлиги ёки кушилиш хакидаги хужжати сақлаш учун қабул қилингандан уч ой утгач кучга киради.
27-модда
1. Мазкур Пакт Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига уттиз бешин- чи ратификация қилинган ёрлик ёки кушилиш хакидаги хужжат сақлаш учун берилган кундан бошлаб уч ой утгач кучга киради.
2. Ушбу Пактни ратификация килган ёки унга кушилган ҳар бир давлат учун уттиз бешинчи ратификация қилинган ёрлик ёки кушилиш хакида хужжат
244
сақлаш учун берилгандан сўнг, уша давлатнинг уз ратификация қилинган ёрлиги ёки кушилиш хакидаги хужжати сақлаш учун берилган кундан бош- лаб уч ой утгач, мазкур Пакт кучга киради.
28-модда
Ушбу Пакт қарорлари федератив давлатларнинг хамма қисмига хеч бир чеклашларсиз ёки олиб ташлашларсиз жорий этилади.
29-модда
1. Ушбу Пактда иштирок этувчи ҳар бир давлат тузатишлар таклиф этиши ва уни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига такдим этиши мумкин. Бош котиб таклиф этилган ҳар кандай узгартиришларни мазкур Пактда ишти- рок этувчи давлатларга жунатади ва улардан ушбу таклифларни куриб чиқиш хамда овозга қуйиш максадида конференция чакириш хакидаги фикрини билди- ришни илтимос килади. Агар иштирокчи-давлатларнинг камида учдан бири шундай конференцияни маъкуллаб фикр билдирса, БМТ Бош котиби Бирлаш- ган Миллатлар Ташкилоти рахбарлигида ушбу конференцияни чакиради. Маз- кур конференцияда иштирок этувчи ва овоз беришда катнашувчи иштирокчи- давлатларнинг купчилиги томонидан қабул қилинган ҳар кандай тузатиш Бир- лашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясига тасдиқлаш учун такдим этилади.
2. Тузатишлар уларни БМТ Бош Ассамблеяси тасдиқлагач ва Ушбу Пакт- да иштирок этувчи давлатларнинг учдан икки қисми томонидан уларнинг конституция тартибига мувофик қабул қилингач кучга киради.
3. Тузатишлар кучга киргач, уни қабул этган иштирокчи-давлатлар учун мажбурий булади, бошқа иштирокчи-давлатлар учун эса мазкур Пактнинг улар томонидан қабул қилинган қарорлари ва барча илгариги тузатишлар мажбурий бўлиб колади.
30-модда
26-модданинг 5-бандига мувофик юбориладиган билдиришлардан катъий назар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби модданинг 1-бандида кайд этилган давлатларни қуйидагилардан хабардор этади:
a) 26-моддага биноан имзолашлар, ратификациялар ва кушилишлар;
b) 27-моддага мувофик мазкур Пактнинг кучга кириш санаси ва 29-моддага мувофик ҳар кандай тузатишларнинг кучга кириш санаси.
31-модда
1. Мазкур Пакт инглиз, испан, хитой, рус ва француз тилларида тўзилган бўлиб, хамма матнлар тенг кучга эга, у Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг архивига сақлаш учун топширилиши керак.
2. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби 26-моддада курсатилган барча давлатларга ушбу Пактнинг тасдиқланган нусхаларини юборади.
245
4-илова
ФУҚАРОЛИК ВА СИЁСИЙ ^УЦУЦЛАР ТЎҒРИСИДАГИ ХАЛЦАРО ПАКТГА 1-ФАКУЛЬТАТИВ ПРОТОКОЛ