1-mavzu. Iqtisodiyot, bоzоr va iqtisodiy siyosat

2.Iqtisodiyotgа dаvlаtning аrаlаshuvi va iqtisodiyotni dаvlаt tоmоnidаn boshqarishning zаrurаti.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan va rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solishning ikki mexanizmi yuzaga keldi: davlat va bozor mexanizmlari. Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari, ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorliklari raqobatga undovchi asosiy kuch bo‘lib hisoblanadi.
Ma’lumki, bozorning muxim elementi bu narx va uning darajasi bo‘lib, bu ishlab chiqaruvchi uchun ham, tadbirkor uchun ham va xaridor uchun ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi.Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi aloqalarni bog’laydi. Tarmoqlar o‘rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini ta’minlashda bozor mexanizmi qulaydir.
Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo‘ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelib turadigan iqtisodiy inqirozlarni misol keltirish mumkin. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o‘smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o‘rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o‘z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo‘lmoqda. Masalan: temir yo‘l, telegraf, pochta, mudofaa va h.k. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba’zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tug’iladi.
Davlat iqtisodiyotni tartiblashning bozor mexanizmi to‘liq bajara olmagan vazifalarni o‘z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashining asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o‘sishini ta’minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish, shuningdek, aholi turli tabaqalari o‘rtasida ijtimoiy muvozanatga erishishdan iboratdir.
Ma’lumki, iqtisodiy sub’ektlar o‘zaro raqobatda bo‘lgani va o‘zlarining shaxsiy yoki jamoaviy manfaatlari yuzasidan faoliyat ko‘rsatgani uchun ularning xudbinlik manfaatlari umumdavlat, jamiyat manfaatlariga zid kelib qolishi ham mumkin. shuning uchun davlat iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlari va faoliyatlari jamiyat, davlat manfaatlariga zid kelib qolmasligi, unga ziyon etkazmasligini nazorat qiladi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun davlat iqtisodiy sub’ektlarning makroiqtisodiyot miqyosidagi aloqa va bog’lanishlarini tartibga soladi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun davlat raqobatni rag’batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o‘z zimmasiga oladi. CHunki erkin tadbirkorlik tizimi va uni boshqaruvchi talab va taklif qonunlarining amal qilishi raqobatga bog’liq bo‘ladi. Raqobatchilik muhitini rag’batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy sub’ektlarning faoliyat yuritish qoidalarini belgilash;
- aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to‘g’risidagi axborotlardan xabardor qilish;
- iqtisodiyot sub’ektlari o‘rtasidagi munozara, bahs, ziddiyatlarni hal qilishda ko‘maklashish.
Bozor mexanizmi faqat xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta’minlaydigan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. Ammo jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan, aholining ko‘pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo‘llar, yong’indan himoyalash, milliy mudofaa kabilar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni davlatning o‘zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo‘ladi.
Iqtisodiyotni tartiblashning davlat mexanizimini taqozo etuvchi sabablardan biri bozor tizimidan tashqarida sodir bo‘luvchi inson faoliyati va tabiatning zararli oqibatlaridan (inson salomatligiga, tabiatga ziyon etkazuvchi omillar) aholini himoya qilish zaruratidir. Bozor tizimida bunday zararlar uchun javobgar shaxslardan tovon to‘lashga majbur qiluvchi mexanizmlar mavjud emas. shuning uchun davlat tomonidan iqtisodiyotni tartiblash mexanizmida aholini zararli oqibatlardan himoyalash chora-tadbirlari ham muhim ahamiyatga ega. Zero zararli oqibatlar nafaqat inson hayotiga balki iqtisodiyotga ham salbiy ta’sir qiladi. shunga binoan ulardan aholini himoyalash chora-tadbirlari oqibatida aholi salomatligi yaxshilanadi, ularning mehnat qobiliyati ham oshadi. Bu esa o‘z-o‘zidan aholi mehnat faoliyatining o‘sishiga, iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladi.
Aholini qo‘shimcha zararli oqibatlardan himoyalash davlat mexanizmi o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: ishontirish, soliq solish, subsidiyalash, tartibga solish. Bunday ishontirish usullari, vositalari kishilarni, iqtisodiyot sub’ektlarini jamiyatga, boshqa kishilarga ziyon keltiradigan xatti-harakatlar qilmaslikka chaqirishga qaratilgan bo‘ladi.
Soliq solish zararli qo‘shimcha oqibatlarni cheklash maqsadida qo‘llaniladi. Turli soliq miqdorlarini belgilash orqali hukumat firmalar faoliyatidan kelib chiqadigan zararli qo‘shimcha oqibatlarni cheklashga majbur qiladi. Bunday oqibatlardan xoli bo‘lgan firmalarga davlat subsidiyalar berish orqali ularning faoliyatini rag’batlantiradi. Xavfsizlik me’yorlarini belgilash yoki man qiluvchi qonunlar chiqarish yo‘li bilan davlat tartiblash ishlarini amalga oshiradi.
Davlatning iqtisodiyotni tartiblash mexanizmida jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o‘rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash, jamiyat uchun xalq xo‘jaligi tarmoqlari, shu jumladan, qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlash maqsadida daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartiblash mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o‘rin tutadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o‘zgarib turadi, iqtisodiy o‘sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Oqibatda firmalarning sinishi va ishsizlarning ko‘payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko‘p qiyinchilikni boshdan kechiradilar. Davlatning iqtisodiyotda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o‘sish tsiklidan tanglikka, pasayishga o‘tishdagi salbiy oqibatlarni cheklab, tanglikdan iqtisodiy o‘sish sari o‘tish imkoniyatlari vujudga keltiriladi.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solish uchun bir qancha shakl va vositalardan foydalanadi. Bunda davlatning o‘z faoliyatini qaysi ob’ektga qaratishi muhim hisoblanadi. Tartibga solish ob’ektlari - bu bozor mexanizmi, ularning normal kechishini qoniqarsiz yoxud butunlay ta’minlay olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chikarish sohasidagi muayyan shart-sharoit, jarayon, munosabatlardir. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi:
1. Iqtisodiy tsikl, pul muomalasi, ijtimoiy bandlik, investitsiyalar, ilmiy-tadqiqotlar, narxlar kabi umumxo‘jalik jarayonlari.
2. Harbiy mudofaa, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarish infratuzilmasi, bank sohasi kabi yirik iqtisodiy sohalarni rivojlantirish.
3. Mamlakat iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga molik ayrim yirik korporatsiyalar.
Iqtisodiyotni tartibga solish shakllari deganda, byudjet-soliq, pul-kredit, ma’muriy boshqaruvchilik faoliyati e’tiborga olinadi.
Byudjet-soliq siyosati davlat byudjetini ishlab chiqish, tasdiqlash, bajarish bilan bog’liq jarayonlarni tartibga solish uchun zarur. Pul-kredit tartiboti milliy valyuta barqarorligini ta’minlash, inflyatsiya bilan kurashish bo‘yicha davlat organlari amalga oshiradigan tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotini ma’muriy jihatdan tartibga solish ma’muriy ravishda monopolistlarni kartellashtirish, mayda korxonalarga ajratish, litsenziyalash, kvotalash kabi chora-tadbirlardan iborat.
Iqtisodiyotni tartibga solish vositalari orqali mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatiladi. Buning uchun davlat organlari quyidagi vositalardan foydalanishi mumkin:
- cheklangan ishlab chiqarish resurslarini tartibga solish;
- iqtisodiyotni soliqlar vositasida tartiblash;
- iqtisodiy tizimga monetar uslublar vositasida ta’sir o‘tkazish.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vositalarining har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ma’lum vaziyatlarda alohida qo‘llanishi mumkin. O‘tish davri iqtisodiyotini tartibga solish jarayonida davlat organlari ob’ektiv shart-sharoitlarga ko‘ra barcha ta’sir vositalaridan birgalikda foydalanishga majburdirlar.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotining tuzilmasida turli xil yo‘nalishli kesimlarni, jumladan, funktsional, ijtimoiy hududiy tuzilmalarni ko‘rsatish mumkin.
Funktsional tuzilma - yalpi ichki mahsulotni turli xil ehtiyojlar uchun (xususiy yoki davlat iste’moli, yalpi jamg’arish, sof eksport) taqsimlanishini tavsiflaydi. Ushbu jarayon ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital, er, ilmiy-texnik taraqqiyot) kesimida mahsulot qiymatining shakllanishini ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Ijtimoiy tuzilma - ijtimoiy ishlab chiqarishning ijtimoiy sektorlarga taqsimlanishini ifodalaydi:
- xususiy sektor (xususiy korporativ sektorni ham o‘z ichiga oladi);
- korporativ davlat-xususiy sektori (aralash sektor)
- davlat sektori (unitar va davlatga qarashli korxonalar);
- uy xo‘jaliklari sektori.
Iqtisodiyotning sohaviy, ya’ni tarmoq tuzilmasi - ayrim tarmoqlarning YAIMni ishlab chiqarishga qo‘shgan xissasi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotning hududiy tuzilmasi turli xil hududiy tuzilmalarning YAIMni ishlab chiqarishdagi ishtirokini ta’riflaydi.
Davlat iqtisodiy islohotlar davrida milliy iqtisodiyotga ta’sir etishning yangi usul va vositalarini qo‘llashga harakat qiladi. O‘tish davrida iqtisodiyotning erkin rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratish davlatning muhim ustuvor vazifalari hisoblanadi. Buning uchun erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etishga alohida e’tibor qaratilishi lozim bo‘ladi.
Bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirishning bosh yo‘li ham erkin iqtisodiyot tamoyillarining joriy etilishi bilan bog’liqdir. Erkin iqtisodiyot tamoyillari mazmunan quyidagilar bilan belgilanadi:

• 
  xususiy mulkning iqtisodiyotdagi etakchi o‘rni;
  
• 
  tadbirkorlik va tanlash erkinligi;
  
• 
  sog’lom raqobatchilik muhitining mavjudligi;
  
• 
  bozor turlarining erkin tashkil topishi va rivojlanib borishi;
  
• 
  iqtisodiy aloqalarning foyda va daromad topish manfaatlari zaminida tashkil topishi;
  
• 
  narxlarning bozorda erkin shakllanishi;
  
• 
  davlatning iqtisodiyotga aralashuvi cheklanganligi.
  

Bu tamoyillarning amal qilishi faqat huquqiy qonunlar doirasida o‘z ifodasini topishi kerak. Eng muhimi, bozor qonunlari, iqtisodiy faoliyat va tanlash erkinliklarining amal qilishlari uchun shart-sharoitlar yaratishi hamda iqtisodiyotni tartiblashning bozor va davlat mexanizmlarining uyg’unligini ta’minlashi zarur. Buning uchun eskidan qolgan iqtisodiy qarashlar va ish olib borish qoidalarining yangi iqtisodiyot tamoyillariga qanday yo‘sinda ta’sir etayotganligiga alohida e’tibor berish zarur bo‘ladi. Ushbu o‘rinda “erkin iqtisodiyot” tushunchasi nimani anglatishiga ham alohida e’tiborni qaratish lozim. Erkin iqtisodiyot bu – turli mulk shakllari va tadbirkorlik faoliyatining mavjudligi hamda ularning erkin harakati orqali iqtisodiyot sub’ektlarining foyda olishga intilishlarini yuzaga chiqaruvchi iqtisodiy munosabatlar majmuidir. Erkin iqtisodiyot tadbirkorlik va tanlash erkinligini ta’minlar ekan, bu holat foyda olish, naf ko‘rish, manfaatni qondirish kabilarning mavjudligi bilan izohlanadi. Erkin iqtisodiyot quyidagi holatlar bilan xarakterlanadi:

1. 
   Tadbirkorlar qatlami iqtisodiyotning asosiy sub’ekti bo‘lib, ular o‘z daromadlarini maksimallashtirishga intiluvchilardan tashkil topadi.
   
2. 
   Firmalar qattiq raqobat sharoitida faoliyat yuritadilar.
   
3. 
   Moliyaviy intizomga qattiq rioya etiladi.
   
4. 
   Resurslar bozori erkin bo‘ladi.
   
5. 
   Xo‘jalik hayotining huquqiy ta’minoti kuchli bo‘ladi.
   
6. 
   Iste’molchilar talabi bozorga kuchli ta’sir etadi.
   
7. 
   Tovar va resurslar bahosi, foiz stavkasi, valyuta kursi bozorga qarab o‘zgaruvchan bo‘ladi.
   
8. 
   Jamg’armalarning asosiy qismi banklar va moliya bozorida harakatlanadi.
   
9. 
   Davlat sektori ochiq va tijoratlashgan bo‘ladi.
   

Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish vazifalarining nechog’lik samarali ekanligi va erkin iqtisodiyot tamoyillarining joriy etilishi bozor munosabatlarining rivojlanishini, iqtisodiy munosabatlar bozor qonunlari asosida tashkil topishini ta’minlab, barqaror iqtisodiy o‘sish uchun iqtisodiy shart-sharoitlarni yuzaga keltiradi hamda ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning real amal qilishini qaror toptiradi.
YUqoridagilardan xulosa qilib aytish mumkinki, iqtisodiyotni tartiblashning davlat mexanizmi ob’ektiv bozor mexanizmiga ko‘maklashishga qaratilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarishga ta’sir qiluvchi chora-tadbirlar va vositalar majmuidir. Hozirgi zamon iqtisodiyotida bozor mexanizmi orqali iqtisodiyotni tartibga solish qanchalik zarur bo‘lsa, davlat mexanizmini shunchalar zarur ekanligini ko‘rsatadi. Eng muhimi, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda xar ikkala mexanizmlarni afzal jixatlarini birlashtirishdir. Bu esa iqtisodiyotni ratsional boshqarishdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi.