1-mavzu: Islomda payg‘ambarlar mavqei

---

1-mavzu: Islomda payg‘ambarlar mavqei
Dunyodagi har qanday yakkaxudolikka asoslangan dinlarda payg‘ambarlar e’tiqod 
qiluvchilarni yaratuvchi bilan bog‘lovchi ilohiy vosita vazifasini bajaruvchi zot sifatida 
hisoblanadilar. Islomda ham payg‘ambarlarga bo‘lgan munosabat e’tiqod ruknlari 
darajasiga ko‘tarilgan. Payg‘ambar Muhammad (sav) va uning sahobalari oldiga dindan 
saboq berish maqsadida kelgan farishta Jabroil ham, o‘zaro savol-javob tarzida o‘tkazgan 
suhbatida “imon nima degan” savoliga berilgan javobning ichida payg‘ambarlarga imon 
keltirish degan ruknning o‘zi, bu ilohiy vazifani amalga oshirishga kelgan zotlarning 
mavqelar qanchalik muhim ekanligini ko‘rsatadi.
So‘ngi paytlarda musulmonlar orasida arabiy «nubuvvat» va «risolat» so‘zlarining o‘rniga 
o‘zga tilda suhbatlashuvchi islom dini vakillari tomonidan «payg‘ambarlik» iborasi 
ishlatiladigan bo‘lib qoldi. «Nabiy»ni ham, «rasul»ni ham «payg‘ambar» deyilmoqda. 
Ehtimol, bu ikki so‘z ma’no jihatidan bir-biriga o‘ta yaqin bo‘lganidan shundoq bo‘lgandir. 
Aslida arab tilida nozil bo‘lgan Qur’onda bu ikki so‘zning o‘ziga xos ma’nolari mavjud.
«Nubuvvat» lug‘atda 
ْأَبَن (naba’) — «muhim xabar berish» va َأبن (naba) — «yuqorilash» kabi 
ma’nolarini anglatuvchi so‘zlarning negizidan olingan. Nubuvvat Allohdan bo‘lgan 
xabarning vahiy yo‘li orqali bandalari ichidan tanlab olgan shaxsga yetishidir. Nabiy 
Allohdan muhim xabar olgan va martabasi yuqori shaxs bo‘lib, o‘zbek tilida payg‘ambar 
degan ma’noni anglatadi. O‘zbek tilida ishlatiladigan payg‘ambar [forschadan – xabar 
beruvchi, oldindan xabar keltiruvchi] so‘zi xudoning xohish-irodasini bandalariga 
yetkazuvchi ilohiy vakili, nabi, rasul degan ma’nolarni anglatadi.
«Risolat» esa lug‘atda bir narsani lutf ila yuborishga ishlatiladi. Arablarda birovga 
yuborilgan maktubni «risola» deyiladi. Birov tomonidan yuborilgan elchiga ham «rasul» 
iborasi qo‘llaniladi. Shundan kelib chiqib, Alloh yuborgan muayyan diniy ta’limotlar to‘plami 
«risolat» deyiladi. Bu ta’limotni insonlarga o‘rgatish amr qilingan shaxs «rasul» deb ataldi. 
O‘zbek tilida rasul [arabchadan - chopar, vakil; elchi; oldindan xabar beruvchi] Allohning 
vakili, elchisi degan ma’noga ega.
Islom aqidasiga ko‘ra naiy va rasullarning biron-birini ajratmasdan imon keltirish shart 
qilingan. Olimlar imonning bu rukniga Qur’ondan: “Allohga va payg‘ambarlariga kufr 
keltiruvchilar, Alloh bilan payg‘ambarlari o‘rtasini uzishni xohlovchilar, biriga ishonamiz, 
biriga ishonmaymiz, deb o‘rtacha yo‘l tutuvchilar, ana o‘shalar haqiqiy kofirlardir. Kofirlarga 
esa xor etuvchi azobni tayyorlab qo‘yganmiz” (Niso-150-151) oyatlarni dalil qilib 
keltirishadi.
Yuqorida «...biriga ishonamiz, biriga ishonmaymiz» degan oyatlarda kelgan ma’nolarga 
urg‘u berilar ekan imon shartlarni bajarish uchun nabiy va rasullarning soni haqidagi 
ma’lumotni bilish ham ahamiyat kasb etadi. Nabiy va rasullarning soni haqida qator 
hadislar kelgan bo‘lib, ularning adadi har xil rivoyatlarda turlicha ko‘rsatilgan. Bu son 
haqida ma’lumot bergan har bir olim o‘zi ishonchli deb bilgan hadisga asoslanib adadlarni 
keltirgan.

---

Hadislarning orasida eng mashhuri Abu Zarrdan kelgani bo‘lib, unda nabiylar soni 124 
ming, rasullarning adadi bo‘lsa 313 deb aytiladi. Ba’zi olimlar nabiylarning soni 
sahobalarning, rasullarning esa Badr jangida ishtirok etgan ashobning adadiga teng 
deyishgan. Ammo ushbu adad haqida kelgan hadislarning roviylarini o‘rganish jarayonida 
ular orasida aksar muhaddislar tomonidan zaif hisoblangan yetkazuvchilar bor ekanligi 
ma’lum bo‘ladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik olimlar bu hadislarni zaif 
hisoblaganliklaridan nabiy va rasullarning soni haqidagi ma’lumotlarni aytishda Qur’onda 
kelgan oyatlarga asoslanish kerak deb, ularni adadini aniq aytmaydilar.
Bundan tashqari nabiy va rasulllar adadi haqida kelgan hadislar ma’no jihatidan 
Qur’onning: “Biz Sizdan oldin (ko‘p) payg‘ambarlarni yuborgandirmiz.Ulardan Biz Sizga 
qissasini aytganimiz ham bor, yana ulardan Biz Sizga qissasini aytmaganimiz ham bordir” 
(Gʻofir-78) degan oyatiga qarama-qarshi keladi. Ushbu oyatlar olimlar tomonidan 
sharhlanar ekan quydagi fikrlar aytiladi: “Qur’oni karimda 25 ta payg‘ambarning nomi aniq 
va ravshan zikr etilgan. Hammasi bo‘lib necha payg‘ambar yuborilgani to‘g‘risida turli 
rivotlar bor. Anas (rz.) so‘ziga ko‘ra, to‘rt mingta Isroil (Ya’qub) avlodidan, qolgan to‘rt mingi 
boshqa sulolalardandir. Boshqa rivoyatda 124 ming payg‘ambar yuborilgan, deyiladi. Ali 
(rz.) so‘ziga ko‘ra, habash millatidan ham bir payg‘ambar chiqqan. Lekin Qur’onda zikr 
etilmagan.Aqoidga doir kitoblarda payg‘ambarlar adadi haqida qat’iy bir raqam tayin 
etilmagani yaxshi, deyilgan. Zero, Alloh o‘z Payg‘ambaridan ham uni sir tutgani oyatdan 
zohir bo‘lib turibdi” . 
Ahlu-s-sunnaning ko‘chilik olimlarini tashkil qilib, ularning fikriga ko‘ra har qanday rasulni 
nabiy deyish mumkin, ammo har qanday nabiy rasul bo‘la olmaydi deyishadi . 
Shuningdek olimlar nabiy va rasul orasidagi farqga hadislardan ham xujjat keltirib, 
Payg‘ambar Muhammad (sav)dan birinchi inson Odam haqida so‘rashganda uni, Alloh 
bilan gaplashgan eng birinchi nabiy ekanligi haqidagi javobini asos qiladilar. Shu hadis 
davomida Idris va Shislar ham nabiy bo‘lganliklari aytib o‘tiladi. Ulamolar bundan tashqari, 
birinchi rasul Nuh bo‘lgan ekanligini isbotlash maqsadida “Ahqof” surasidagi “ulu-l-a’zm” 
(sabr-matonat egalari) bo‘lmish payg‘ambarlar ro‘yxatida birinchi kelgan inson shu kishi 
ekanligini aytadilar .
Nabiy va rasulni farqlash borasida turli fikrlar bor. Ba’zi olimlar rasullarga muqaddas kitob 
va sahifalar beriladi, nabiylarga esa berilmaydi deyishadi. Ammo bu qarashlar nabiylardan 
bo‘lgan Dovudga berilgan Zabur, yoki rasullardan bo‘lgan Nuhga, na sahifa va na kitob 
berilmaganligini eslash bilan asossiz ekanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun bu farqlashga 
olimlar tomonidan aytilgan fikrlarni jamlab quydagi so‘zlarni aytish mumkin. Alloh kimga 
osmondan payg‘ambarlik (muhim xabar) berib, o‘sha xabarni insonlarga (faqat o‘zining 
dinida bo‘lganlarga emas, balki o‘zga din vakillariga ham) yetkazishni amr qilsa, o‘sha kishi 
nabiy va rasuldir. Agar, boshqalarga yetkazilishi amr qilinmasa, u nabiydir, rasul emas. 
Allohning payg‘ambarlarni yuborishdan maqsadi va vazifalariga tegishli masala o‘ziga 
yarasha mavzu. Yaratuvchi nabiy va rasullarni yuborishidan maqsad, insonlar Allohga 
qarshi qiyomat kuni iddao qilmasliklari uchun o‘ziga lozim tutgan. Bunga dalil sifatida 
Qur’onda: “Payg‘ambarlar (kelgan)dan keyin odamlarda Allohga qarshi hujjat bo‘lmasin 

---

deb payg‘ambarlarni xushxabar beruvchi va ogohlantiruvchi qilib (yubordik). Alloh qudrat 
va hikmat egasidir” (Niso-165) oyat kelgan. 
Payg‘ambarlarning yuborilishi vazifasiga to‘xtalinsa, ularga: 
- Ahqof surasi 12-oyatida kelgandek mo‘minlarga xushxabarlarni va kofiru osiylarga 
ogohlantirishni yetkazish; 
- Anbiyo surasi 25-oyatida kelganidek faqat yagona Allohni o‘zini iloh deb bilib, o‘zigagina 
ibodat qilishni yetkazish; 
- Ahzob surasi 39-oyatida kelganidek Allohning amrini bandalarga yetkazuvchi vazifasini 
bajarish; 
- Ahzob surasi 21-oyatida kelgandek payg‘ambarlarning insonlarga yuborilishi go‘zla 
namuna bo‘lish kabilar kiradi. 
Qur’onda jami 25 payg‘ambarlarning ismlari zikr etilgan bo‘lib ular: 1. Odam; 2. Idris; 3. 
Nuh; 4. Hud; 5. Solih alayhissalom; 6. Ibrohim; 7. Lut; 8. Ismoil; 9. Ishoq; 10. Ya’qub; 11. 
Yusuf; 12. Ayyub; 13. Shuayb; 14. Muso; 15. Horun; 16. Yunus; 17. Dovud; 18. Sulaymon; 
19. Ilyos; 20. al-Yasa’; 21. Zakariyo; 22. Yahyo; 23. Zul-Kifl; 24. Iyso; 25. Muhammadlardir. 
An’om surasida: “Unga (Ibrohimga) Ishoq va Ya’qubni ato etdik. Hammasini hidoyatga 
yo‘lladik. Oldin Nuhni ham hidoyatga yo‘llagan edik. Uning zurriyotidan Dovud, Sulaymon, 
Ayyub, Yusuf, Muso va Horunni (ham yo‘lladik). Chiroyli ish qiluvchilarni mana shunday 
taqdirlaymiz. Zakariyo, Yahyo, Iso va Ilyosni (ham hidoyatga yo‘lladik). Hammasi 
solihlardandir. Ismoil, al-Yasa’, Yunus va Lutni ham (hidoyatga yo‘lladik). Hammalarini 
olamlar uzra afzal qildik” (An’om-84-85) 18 nafar payg‘ambarlarning nomlari ketma-ket 
keltirilgan. 
Shuningdek Qur’onda payg‘ambarlarning orasidan bir qanchasini alohida xislat bilan: “Bas, 
(ey, Muhammad!) Siz ham matonatli payg‘ambarlar sabr qilganlaridek sabr qiling va ularga 
(tushadigan azobni) qistamang” (Ahqof-35) deb eslanadi. Mufassir olimlar ushbu oyatning 
nozil bo‘lish sabablarini o‘rganib chiqib matonat sohiblari haqida fikr-mulohazalarini bildirib 
bu payg‘ambarlarning adadini 5 dan to 12 ga ko‘rsatishgan. Lekin ushbu adadlarning 
orasida eng mashhuri va xujjat nuqtai nazardan kuchligi 5 soni bo‘lib bu payg‘ambarlar: 
Nuh; Ibrohim; Muso; Iso va Muhammad ekanliklarini aytib o‘tishadi.
Yana bir muhim masalalardan biri bu, payg‘ambarlarning shu ilohiy vazifa bilan 
yuborilganliklarini qanday bilish mumkinligi borasida yuritiladigan mavzu. Ushbu mavzu 
borasida insonlar orasida turli xil qarashlar bor. Birinchi qarash vakillari faylaso‘flar bo‘lib, 
payg‘ambarlar Alloh tomonidan tanlab olinadigan hamda Yaratuvchi ularga vahiy 
yuborilgan shaxslar emas, balki insoniy xislatlarga xos ba’zi sifatlarni yuqori mahorat 
cho‘qqisiga olib chiqqan, ya’ni o‘ta yaxshi eshitish, ko‘rish va qalb xissyotlariga ega kishilar 
deb baho berishadi . 
Ikkinchi qarash vakillari, mu’tazili, ash’ariy, mutakallim toifalari va ahlu-s-sunna olimlaridan 
Ibn Hazm ushbu fikrda bo‘lganlar. Ularning fikrlariga ko‘ra, nubuvat va rislotaning dalili – bu 

---

moʻjizadir. Ya’ni payg‘ambarlarning boshqa mukallaf (gunoh va savobga yarasha jazo 
olishga loyiq yoshga yetgan)lardan farqi shundaki, ularga g‘ayritabiiy imkoniyatlar beriladi. 
O‘z o‘rnida moʻjizaga qisman izoh berilsa, insonni bu kabi ishni qilishdan ojiz qiladigan 
holatga aytiladi . Bu g‘ayritabiiylik (moʻjiza) payg‘ambarlardan boshqa xech kimga 
berilmaydi deb, sehr, kohinlik (basharotchilik) va valiylarga beriladigan karomatlarni inkor 
qilishadi . 
Uchinchi qarash vakillari ahlu-s-sunna va-l-jamoa va salafu-s-solihlardan bo‘lgan olimlar. 
Ularning fikrlariga ko‘ra, nubuvat va risloat faqat moʻjizani o‘zi bilan cheklanib qolmaydi, 
balki qator dalillarni taqozo qiladi. Bu dalillar 3 yo‘nalishda jamlanib nubuvat va risolatga 
ishora qiladi: 
-
Oyat (alomat) va burhonlar (xujjat, dalil) yo‘nalishi. Bu yo‘nalish ikkinchi qarash vakillari 
aytganlaridek moʻjizaga doir holatlar. Ahlu-s-sunna va-l-jamoa vakillari moʻjiza iborasi 
Quron va sunnatda ishlatilmaganligi, umumiylikka ishora qilganligi, shuningdek mu’tazila 
hamda bir toifa ash’ariylar bilan bu borada kelishmaganliklari uchun uning o‘rniga oyat 
va burhon so‘zlarini istifoda qilishadi. Masalan Allohnig Payg‘ambar Muhammad (sav)ga 
bergan oyat va burhonlari bir necha nav iborat bo‘lgan. Birinchisi, Qur’on – Alloh 
tomonidan o‘z payg‘ambariga yuborilgan, insonlar va jinlar birlashishsa ham unga 
o‘xshashini yarata ololmaydigan xujjat. Ikkinchisi, eshtiladigan – payg‘ambarga xos 
bo‘lgan tasbihlarning aytilishi. Sahoba Ibn Mas’ud: “Biz Rosululloh bilan birga ovqatlanib 
o‘tirganimizda taomlar tasbih aytishini eshitar edik” deydi. Uchinchisi, ko‘zga ayon 
bo‘ladigan - ikki mukallaf maxluqlarni (inson va jin) ojiz qoldiruvchi g‘ayrioddiy holat. 
Masalan payg‘ambar Muhammad (sav)ning barmoqlari orasidan suvni chiqishi . 
To‘rtinchisi, so‘zlashadigan – nutqga ega bo‘lmagan jonsiz moddaning nutqi. 
Payg‘ambar Muhammad (sav)ga toshning salom berishi va to‘nkaning yig‘isirab 
murojaat qilishi .