1-мавзу. ИҚтисодиёт назарияси фанининг предмети ва билиш усуллари

2-§. Даромадлар тенгсизлиги ва унинг даражасини аниқлаш.
Дунёдаги барча мамлакатлар аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромадлар даражаси билан бир-биридан кескин фарқланади. Бу турли мамлакатлар аҳолисининг даромадлари даражаси ўртасида тенгсизлик мавжудлигини билдиради. Шу билан бирга алоҳида олинган мамлакатлар аҳолисининг турли қатлам ва гуруҳлари ўртача даромадлари даражасида ҳам фарқ мавжуд бўлади. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиши даражаси ҳам даромадларидаги фарқларни бартараф қилмайди.
Ўз-ўзидан аниқки, иқтисодий ўсиш даромадларнинг кўпайишига олиб келади. Бунда бутун аҳоли даромадлари мутлоқ миқдорда аста-секин ўсиб боради. Даромадларнинг мутлоқ миқдори кўпайиб борса-да, ҳар доим ҳам даромадлар тенгсизлиги даражасига таъсир кўрсатмаслиги мумкин.
Даромадлар тенгсизлиги даражасини миқдорий аниқлаш учун жаҳон амалиётида Лоренц эгри чизиғидан фойдаланилади (1-чизма). Чизманинг ётиқ чизиғида аҳоли гуруҳларининг фоиздаги улуши, тик чизиғида эса бу гуруҳлар томонидан олинадиган даромаднинг фоиздаги улуши жойлаштирилган. Назарий жиҳатдан даромадларнинг мутлоқ тенг тақсимланиши имконияти (бурчакни тенг иккига бўлувчи) 0Е чизиқда ифодаланган бўлиб, у оилаларнинг ҳар қандай тегишли фоизи даромадларнинг мос келувчи фоизини олишини кўрсатади. Яъни аҳолининг 20% барча даромадларнинг 20%ни, аҳолининг 40% даромадларнинг 40%ни, аҳолининг 60% даромадларнинг 60%ни олишини билдиради ва ҳ.к. Демак, 0Е чизиғи даромадларнинг тақсимланишидаги мутлоқ тенгликни ифодалайди.
Шунингдек, назарий жиҳатдан мутлоқ тенгсизликни ҳам ажратиб кўрсатиш мумкин. Бунда аҳолининг маълум гуруҳлари (20%, 40 ёки 60% ва ҳ.к.) ҳеч қандай даромадга эга бўлмай, фақат бир фоизи барча 100% даромадга эга бўлади. Чизмадаги 0FЕ синиқ чизиғи мутлоқ тенгсизликни ифодалайди.
Реал ҳаётда мутлоқ тенглик ва мутлоқ тенгсизлик ҳолатлари мавжуд бўлмайди. Балки аҳолининг маълум гуруҳлари ўртасида даромадларнинг тақсимланиши нотекис равишда боради. Бундай тақсимланишини Лоренц эгри чизиғи деб номланувчи 0Е эгри чизиғи орқали кузатиш мумкин.
Аҳоли гуруҳлари улуши ва даромад улушини бирлаштирувчи эгри чизиқдан кўринадики, аҳолининг дастлабки 20%га даромадларнинг жуда оз (тахминан 3-4%гача) қисми тўғри келади. Кейинги гуруҳларга тўғри келувчи даромад улуши ортиб боради. Даромаднинг энг катта қисми (деярли 60%) аҳолининг сўнгги 20%га тўғри келади. Бу гуруҳ чегараси ичида ҳам даромадлар нотекис тақсимланган, яъни дастлабки 10% тахминан 20% даромадга эга бўлса, кейинги 10%га даромаднинг деярли 40% тўғри келади ва ҳ.к.
Мутлоқ тенгликни ифодаловчи чизиқ ва Лоренц эгри чизиғи ўртасидаги тафовут даромадлар тенгсизлиги даражасини акс эттиради. Бу фарқ қанчалик катта бўлса, яъни Лоренц эгри чизиғи
Е чизиғидан қанчалик узоқда жойлашса, даромадлар тенгсизлиги даражаси ҳам шунчалик катта бўлади. Агар даромадларнинг ҳақиқий тақсимланиши мутлоқ тенг бўлса, бунда Лоренц эгри чизиғи ва биссектриса ўқи бир-бирига мос келиб, фарқ йўқолади.

Даромад, %

100 Е
80
60
40
20
F
0
20 40 60 80 100 Аҳоли, %