1-mavzu. Kartografiya ta’rifi va uning tarmoqlari. Geografik kartaning elementlari

Kosmik kartografiya alohida kurs sifatida o„rganilmoqda.

---

Hozirgi vaqtda karta tuzishda va uni nashr qilish jarayonida kompyuterdan 
keng foydalanilmoqda, natijada karta tuzish va nashr qilish tezlashib, sifati 
yaxshilanmoqda.
Keyingi paytlarda kartografiyada vujudga kelgan yangi tarmoq – Er 
tasvirining umumiy nazariyasini va undan ilmiy amaliyotda foydalanishni 
o„rganuvchi Geoikonika fani tez sur‟atlar bilan rivojlanmoqda.
Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalarida, ayniqsa, televidenieda, gazeta 
va jurnallarda kartadan keng foydalanilmoqda, bu esa ko„rsatuvlarning mazmuni, 
sifati va ko„rgazmaliligini oshishiga sabab bo„lmoqda. Natijada televezion 
kartografiya shakllanmoqda.
Kartografiya fanining rivojlanishida Eratosfen, Ptolomey qatori O„rta 
Osiyolik buyuk allomalar Muhammad Muso Xorazmiy va Abu Rayhon 
Beruniylarning xizmatlari nihoyatda kattadir. Dunyo kartografiya fanining 
shakllanishiga G„arbiy Evropa olimlari Merkator, Sanson, Snelluslar va rus 
olimlari F. N. Krasovskiy, A. Izotov, L. M. Preobrajenskiy, Saliщev K. A. 
Berlyant A. M.lar ham katta hissa qo„shganlar.
Globuslar– er, planetalar yoki samoviy sharsimon aylanib turuvchi 
jismlarning modelidir. Globuslar masshtab, meridian va parallellar tizimi, ma‟lum 
bir shartli belgilardan iboratdir. Kartalarda mavjud proeksiyalardagi xatoliklar, 
masshtablarning o„zgarishi, kontur va yo„nalishlarnig to„la o„xshamasligi 
globuslarda bo„lmaydi. Kartalarga o„xshab, globuslar ham ob‟ektlar bo„yicha(er, 
planetalar, samoviy jismlar), mavzular bo„yicha (umumgeografik, geologik, 
siyosiy va b.) hamda o„lchamlari bo„yicha (katta xonalar uchun, stol usti, kichik va 
ixcham(miniatura)li), qo„llanilish bo„yicha(o„quv, navigatsiya va b.) bo„linadi. 
Zamonaviy globuslar plastik materiallar va mexanizmlardan tayyorlanib, ichi 
yoritiladigan, 
planetalarni 
aylanishini 
modellashtirilgan 
holda 
ishlab 
chiqarilmoqda. Er globuslarining asosiy masshtablari 1:30 mlndan 1:80 mln gacha. 
Ba‟zida yig„iladigan globuslar ishlab chiqilmoqda, ularning yordamida erning 
ichki tuzilmasini ham o„rganish mumkin. 

---

Atlaslar– yagona san‟at asari sifatida, maxsus dastur asosida kartalarning 
tizimli to„plamidir. Atlaslarda kartalar mavzulari bo„yicha bir biriga bog„langan 
holda, bir birini to„ldira oladigan maxsus mazmun va tahlil qilishga moil holda 
tuziladi. Atlaslar xududlar qamrovi, qo„llanilishi, o„lchamlari va boshqa 
ko„rinishiga qarab tasniflanadi. Ular kitob va albomlar shaklida, umumiy tikilgan 
yoki alohida varaqlardan iborat holda, karabka va papkalarga solingan holda nashr 
qilinadi. Kartalardan tashqari atlasda ma‟lumotlar matni, statistik materiallar, 
grafiklar va suratlardan tashkil topadi.