1-mavzu: Kimyoning asosiy qonunlari. Asosiy tushunchalar. Reja: Kimyo fanining qisqa tarixi. Fanning mаqsаd va vazifalari

1.4. Ekvivalentlar qonuni. 1804-1814 yillardagi Rixter, Dalton va 
Vollastonlarning tajribalari natijasida ekvivalentlar qonuni aniqlandi. Qonun 
quyidagicha ta‘riflandi: 
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar massalarining nisbati ularning 
ekvivalentlari nisbatiga teng, yoki, hamma moddalar ekvivalent nisbatlarda 
ta’sirlashadi. 
Elementlar (moddalar) bir-birlari bilan o`zlarining ekvivalentlariga 
proportsional og`irlik miqdorlarda birikadilar. Ekvivalent (lotincha) – biror 
narsaning o`rnini bosa oladigan yoki uning ifodasi bo`lib xizmat qiladigan teng 
baholi, teng qiymatli narsa yoki miqdor deganidir. Kimyoviy o`zaro 
tasirlashayotgan moddalar massasining nisbati ularning kimyoviy ekvivalentiga 

---

teng yoki karraliyligini bildiradi. Ekvivalentlik tenglik tipidagi munosabat. 
Kimyoviy ekvivalentni quyidagicha ifodalash kiritilgan: 
1 o.q. vodorod yoki 8 o.q. kislorod bilan birika oladigan yoki o‘rin 
almashina oladigan modda miqdori shu moddaning kimyoviy ekvivalenti deyiladi. 
Moddaning kimyoviy ekvivalentini bilish uchun uni tashkil qiluvchi 
elementning kislorodli yoki vodorodli birikmasini bilish kerak. 
Moddalarda kimyoviy elementlarni ekvivalentini topish uchun nisbiy atom 
(molekula) massalarni uning valentligiga yoki negizliligiga bo`linadi. 
n
M
n
А
Э


bu yerda: 
E - ekvivalent; 
A yoki M - atom yoki molekulyar massa; 
n - valentligi yoki asosligi (negizliligi). 
Valentlik o`zgaruvchan bo`lganligi uchun elementlarning ekvivalentlari ham 
o`zgaruvchan boladi. Agar elementning valentligi o`zgarmas bo`lsa, uning 
ekvivalenti ham o`zgarmas bo`ladi. 
Masalan, oltingugurt 4 va 6 valentli bo`lganida ekvivalentlarini topaylik: 
E
(S)
=32/4=8 E
(S)
=32/6=5,3 
Moddaning ekvivalent massasiga son jihatdan teng qilib olingan modda 
miqdori gramm-ekvivalent deyiladi. 
Masalan: H
2
SO
4 
ning gramm-ekvivalentini hisoblaymiz: 
49
2
98
Э


g/ekv. 
Kimyoviy ekvivalent tushunchasi amaliy hisoblashlarni bajarishda qo‘l 
keladi (normal eritmalar, elektrokimyoviy jarayonlar va h.k.).