1-Mavzu: Kirish. Kasbiy faoliyatda hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha. Ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

Gazlar va changning yonishi. Yonuvchi gazlar havo bilan birikib portlash jihatidan xavfli aralashmalar hosil qilishi mumkin. Shu sababli ular portlash jihatidan xavfli moddalar toifasiga kiradi. Gaz-havo aralashmalarining xavflilik darajasi ularning alanga olish haroratiga va portlashning miqdoriy chegaralariga qarab baholanadi.
Gazlar barqaror yonayotganda harorati 1400ºC gacha, portlaganda esa 2000ºC gacha ko’tarilishi mumkin. Yonuvchi gazlarning, shuningdek, suyuqlik bug’larning portlashiga qarshi kurash tadbirlarini to’g’ri tashkil qilish uchun ularning havo bo’yicha zichligini bilish zarur, chunki havo bo’yicha zichligi birdan kichik bo’lgan gazlar xonaning yuqori qismida, zichligi birdan katta bo’lgan gazlar esa xonaning pastki qismida, quduqlar, o’ralar, handaqlarda to’planadi.
Ishlab chiqarishdagi alanga olish manbalari. Yonug’chi ashyolarning alanga olishiga va yonuvchi aralashmalarning portlashiga sabab bo’luvchi issiqlik manbalari o’zlarining issiqlik jamg’armalari va ularning yuzaga kelish sabablariga ko’ra turli tuman bo’lsa-da ammo ularning barchasi qandaydir energiya yoki kimyoviy reaktsiyalarda issiqlik chiqishi yoki ortishi yutilishining natijasidir.
Kimyoviy reaktsiyalarda issiqlik chiqishi yoki yutilishi. Ochiq alanga, cho’g’langan yonish mahsulotlari, uchqunlar, issiqlik chiqaradigan kimyoviy reaktsiyalar alanga olish manbai bo’lishi mumkin.
Turli xil gorelkalar, kavsharlash lampalari, elektr yoylari, isitish ‘echlari, elektr tokida va gaz alangasida ‘ayvandlash jarayonlari, chekish uchun yoqilgan gugurt yoki zajigalka ochiq alanga olish manbayi bo’lishi mumkin. Ochiq alanga manbaining va issiqlik energiyasi jamg’armasining harorati deyarli hamma yonuvchi moddalar va har qanday gaz-havo hamda bug’-havo aralashmalarining alanga olishi uchun etarlidir.
Yonish deb, yonuvchi modda bilan havodagi kislorodning o’zaro ta’siri natijasida juda tez kechuvchi va ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiquvchi kimyoviy reaktsiyaga aytiladi. Ko’p hollarda yonish yonuvchi modda zarrachalarining nurlanishi bilan birga kechadi. Yonish hosil bo’lishi va u davom etishi uchun yonuvchi modda (qattiq, suyuq yoki gazsimon), oksidlovchi modda (oddiy sharoitda oksidlovchi modda vazifasini havoda kislorod o’tashi mumkin) va yondiruvchi manba (uchqun, ochiq alanga va cho’g’langan narsa) mavjud bo’lishi kerak. SHuni aytish kerakki, havodagi kislorod miqdori 15% dan yuqori bo’lgandagina oksidlovchi vazifasini bajara oladi. Undan past konsentratsiyada esa yonish mavjud bo’la olmaydi. Bundan tashqari oksidlovchi modda vazifasini tegishli sharoitlarda xlor, brom, kaliy va boshqa moddalar ham o’tashi mumkin.
Xavfliligi bo’yicha barcha modda va ashyolarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: yonmaydigan moddalar, yonish xavfi mavjud moddalar.
Yonmaydigan modda va ashyolar - yonish yoki yong’inni uzatish xususiyatlari yo’q narsalardir. Masalan, g’isht, metall, beton va boshqalar.
Yonish xavfi mavjud modda va ashyolar havoda yonish va yong’inni uzata olish xususiyatiga egadirlar. Masalan, yog’och, qog’oz, paxta tolasi, mazut, portlash xossasiga ega bo’lmagan changlar.
Yonish va portlash xavfi mavjud modda va ashyolar, qattiq yoki suyuq yonuvchi moddalar bilan birikkanda bir zumda alanganlanib ketish xossasiga ega. Bunday moddalarga vodorod angidridi, azot kislotasi va boshqalar, hamda yonuvchi moddalar bilan aralashganda o’zidan kislorod ajratib chiqaruvchi, kislota ta’sirida, qizdirilganda yoki mexaniq ta’sir ostida portlovchi birikmalar kiradi. Masalan, paxta changi bilan selitra aralashganda shu hol ro’y berishi mumkin. SHu bilan birga bunday narsalarga havoda tarqalgan holda portlovchi aralashmalar hosil qiluvchi changlar ham mansubdir. Masalan, lub va kenaf tolalari changlari. Yonish va portlash xavfi mavjud moddalarga o’zlari yonmaydigan, lekin suv bilan aralashganda parchalanib, gaz ajralib chiqaruvchi va bi gaz havo bilan birikkanda portlovchi birikma hosil qiluvchi moddalar ham kiradi (kaltsiy karbid).