1 мавзу. Корхона тадбиркорлик фаолияти субекти сифатида

5. Mahsulot parametrlari va uning bahosi. Tovar raqobatbardoshligini taqqoslash orqali baholash.
Har qanday tadbirkorlik loyihasi iste’molchiga (xaridorga) taklif etiladigan mahsulot (xizmat) va tadbirkor undan oladigan foyda asosiga quriladi. Tadbirkorlik faoliyatining asosini xaridor o’z puli evaziga nima olishini – mahsulotning (xizmatning) iste’molchilik xarakteristikalari va raqobatchilardan afzallik tomonlarini, - bilish tashkil qiladi. Sizning texnologiyangiz yordamida ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlarni ishonchli ravishda ko’rsatib berish zarur bo’ladi. Eng yaxshisi, u haqiqiy namuna, namunaning surati, chizmasi yoki uning tavsifi, g’oya, fikrning tavsifi bo’lgani ma’qul.
Biznes rejada har bir mahsulot (xizmat) alohida tavsif qilinadi.
Bo’limning taxminiy tarkibi
Mahsulotning (xizmatning) nomlanishi
Nimaga mo’ljallanganligi va qo’llanish sohasi
Qisqacha tavsifi va asosiy xarakteristikalari
Mahsulot (xizmatning)ning raqobatbardoshligi, qaysi ko’rsatkichlar bo’yicha raqobatchilaridan ustun, qaysi tomondan yutqizadi.
Patentlar va mualliflik huquqi masalalari.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun lisenziya zarurligi yoki bunga hojat yo’qligi.
Tayyorgarlik darajasi
Mahsulotning sifati sertifikati mavjudligi.
Havfsizligi va ekologik jihati.
Yetkazib berish shartlari va qadoqlanishi.
Kafolat va xizmat ko’rsatish.
Ekspluatasiya.
Xizmat qilib bo’lgandan keyin utilizasiya qilish.


7. Raqobatbardoshlik faktorlari (tovar, baho, sotish kanallari, tovarlarni bozor yo’lidagi harakati).
O’zbekistonda 2014 yilda yalpi ichki mahsulot hajmini 8,1 foizga, sanoatni – 8,3 foizga oshirish bo’yicha ko’zda tutilmoqda. Mo’ljallangan bu keng ko’lamli dasturiy maqsad va vazifalar islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy rivojlanish yo’lida g’ov bo’lib turgan muammolarni yechishni talab etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mazkur masalaga to’xtalar ekan, “Bu o’rinda so’z, birinchi navbatda, mamlakatimizda tom ma’nodagi raqobat muhitini shakllantirish haqida bormoqda. Ma’lumki, bunday muhit ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash va modernizasiya qilish, jahon bozorlariga chiqish yo’lida hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi”, deya ta’kidladi.
Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan davlatlarning tajribasi sog’lom raqobat ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini muttasil oshirib borish, resurslarni tejashning hal qiluvchi manbaigina bo’lib qolmasdan jamiyatni rivojlantirishning, aholi turmush darajasini oshirishning asosiy omillaridan biri ekanligidan dalolat beradi. Alohida bir xo’jalik yurituvchi subyektning raqobatbardoshligi esa mazkur tarmoqqa mansub mamlakat ichkarisi va uning tashqarisidagi korxonalardan ustun bo’lgan xususiyatlardir.
S.Silbigerning hisoblashicha, iqtisodiyotning amalda barcha tarmoqlarida raqobatbardoshlikning quyidagi besh omili amal qiladi:
– sifat;
– narx;
– reklama;
– tadqiqotlar va taraqqiyot;
– xizmat ko’rsatish.
Globallashuv sharoitlarida kompaniya va firmalar mazkur omillar hisobiga bozorlarda raqobat ustunligini qo’lga kiritishga intiladilar. Lekin erishilgan bu ustunlik doim amal etmasligi sababli ular innovasiyalarga investisiya kiritishni ko’paytirishga, yangiliklarni joriy etishga astoydil intiladi. Bu esa fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirishga, yangi texnologiyalarni joriy etishga xizmat qiladi.
Haqiqatan ham raqobatbardoshlik – bozor iqtisodiyoti talabi. Har bir korxonaning yuqori samara bilan ishlashidan mulkdor va tadbirkorlarning o’zlari uchun ham, jamiyat va aholi ham manfaatdor.
Raqobatbardoshlik — raqobatchilardan ustun turish yoki, hyech bo’lmaganda, mijoz ko’zi bilan qaraganda, ulardan qolib ketmaslik qobiliyati. Mijoz — raqobat musobaqasining hakami hisoblanadi. Muvaffaqiyatning muhim omillarini (MMO) bajarmasangiz bozordan siqib chiqarilasiz, raqobatdagi unikal ustunlikka (RUU) ega bo’lsangiz bozor tomonidan rag’batlantirilasiz. Vaqt o’tgan sari sizning RUU bozorda umumiy MMOga aylanadi. Yangi RUUlarni qidirib topishingiz zarur bo’ladi.
Muvaffaqiyatning muhim omillari (MMO) bu egallagan segmentingizda undan pastga tushib ketish mumkin bo’lmagan chegaradir. MMO — majburiy amaliy dastur, bozorga kirish uchun chipta. Har bir maxsulot yoki hizmatlar o’zining MMOsiga ega bo’ladi. Omboringizda mahsulotning doimo mavjudligi yoki bo’lmasa hizmat ko’rsatish lisenziyasiga ega bo’lishingiz MMOni bajarish ko’rsatgichidir.
Raqobatdagi unikal ustunlik (RUU)-mijoz ko’zi bilan qaraganda, raqobatchidan ajralib turish xususiyati. RUU — bozor aynan sizni g’olib deb hisoblaydigan tamg’a. Moddiy aktivlar (qulay geografik joylanish, kuchli infrastruktura, hizmat ko’rsatish tizimining takomillashganligi va sh.k.) yoki menedjerlaringizni jon-jahdi bilan ishlashi, assortimentingizni zudlik bilan mijoz talabiga moslashtira bilish RUU misoliga kiradi. RUU majburiy emas, balki ihtiyoriy dasturdir. MMOni bajarmasangiz bozordan siqib chiqarilasiz, RUU ega bo’lsangiz bozor tomonidan rag’batlantirilasiz. Lekin raqiblaringiz, albatta, tinch o’tirishmaydi, ular sizning RUUdan nus’ha olishadi, ularni kosmetik ravishda o’zgartiradi yoki tamoman o’zlariga moslashtirib olishadi. Qarabsizki, 6 oy yoki 1 yil o’tmasdan Sizning RUU bozorda umumiy xarakterga ega bo’lib, MMOga aylanib qoladi. Doimo oldinga qarab yurish, yangi RUUlarni ishlab chiqish zaruriy shartdir.
Umumiy qoidga to’g’ri kelmaydigan misol keltirish mumkin.Agarda biror mahsulotning bozori “ulkan kitlar” bilan o’zaro bo’lib olingan va ular katta kuch bilan (reklama uchun hyech qanday byudjetni tejamasdan) bir-birini ayamasdan bug’ishga tayyor bo’lsalar,lekin mijoz uchun bu bozorda atigi 1 foizgina joy qoldirilgan bo’lsa, mijoz qanday xulosa chiqarishi mumkin — bu “kit” ning RUUlari eskirgan. Demak, doimo bozor bilan birgalikda o’sib borish lozim.
RUU qanday aniqlanadi. Buni aniqlash uchun voronka suratini chizing.
Birichni bosqich: 10 daqiqa ichida mahsulotingizni afzallik tomonlariini ajratib chiqing. Kimdir shu vaqt ichida 20-25ta afzallikni ajratib biladi. Buningu chun doimo shu haqda uylab borish kerak. Har bir afzallik shu voronka ichidagi suv tomchisi.
Ikkinchi bosqich: Ajratgan afzalliklar ichidan mijoz uchun unchalik muhim bo’lmaganlarini chiqarib tashlang. Misol: Siz ISO tizimi bo’yicha mahsulotingizni omborda saqlash bo’yicha takomillashgan yo’lini topgansiz. Lekin mijozingiz uchun buni farqi,unga yukni tezroq yuklanishi afzalliroqdir. Shunday qilib voronkadagi tomchilar soni kamayib boradi.
Uchinchi bosqich: voronkada qolgan afzalliklardan raqobatchingizda mavjud bo’lgan tomchilarni (afzalliklar) ajratib chiqaring. Siz uchun bu afzallik g’ururga aylangan bo’lsada, bozorda bu narsa MMOga aylanib bo’lgan. Endi voronkadagi tomchilarni sanib chiqib, aynan shular sizning RUUgiz hisoblanadi.
RUU “tomchilari” bu oltin “tomchilar”dir. Sizning reklama-marketing tizimingiz shular asosida shakllanishi kerak. Bu marketolog, sotuvchi, diler va, boring-ki, barcha ishchi-xodimlaringiz jo’sh ovozda aytadigan ko’shiqdir.
Bu “ tomchi”larning soni nolga tushib qolmasligi kerak. Agar shunday bo’lsa, bu bozorda Sizga qiladigan ish yo’q. Lekin tomchilarning soni ko’payib ketsa ham yaxshi emas: xodimlaringiz ularni eslab qololmaydi, mijozlar esa bunday holatni qabul qilaolmadilar.
Katta firmalar uchun agar bitta “tomchi” yetarli bo’lsa, kichik firmalar uchun bu kamlik qiladi. Ularda kamida 2-3ta “tomchi” mavjud bo’lgani ma’qul.

• 
  Geografik qulay joylashish;
  
• 
  Mahsulotni omborda doimo mavjudligi;
  
• 
  Regionda mahsulot assortimenti bo’yicha ustunlikka ega bo’lish larni “tomchi” sifatida misol qilib keltirsa bo’ladi.
  

”Tomchilar” menedjer va biznes egalarida bir hil bo’lishi shart. Ular birhilligicha qabul va taqdim qilinishi, gaplarda va hujjatlarda birday aks ettirilishi lozim. Har kim bunday matnni alohida tuzib, keyinchalik o’zaro taqqoslab, kelishib olib, keyin ohirgi qarorni qabul qilinishi eng ma’qul pozisiya.
Raqobatbardoshlikni aniqlash testi:
Ichki va tashqi vakolatlar, hamda dinamik qobiliyatlardan tuzilgan jadvalga 0 dan 5 gacha bo’lgan baholarni qo’yib chiqasiz. Bunda:
Ichki vakolatlar qo’yidagilardan iborat:
- eng qulay va muvofiq tashqiliy tuzilma;
- amaliyotda tekshirilgan biznes-jarayonlar;
- malakali ishchi – xodimlar (mijoz talabiga javob beradigan);
- samarali boshqaruv tizimi.
Tashqi vakolatlar qo’yidagilardan iborat:
- eng qulay va muvofiq tashqiliy tuzilma;
- mahsulot yetkazuvchilar bilan hamkorlik;
- mijozlar bilan hamkorlik;
- investorlar va moliyaviy organlar balan hamkorlik;
- davlat va nazorat qiluvchi organlar bilan munosbat o’rnatib bilish.
Shu ko’rsatgichlar qarshisiga baholarni ko’yib chiqishni boshlang. Masalan, mahsulot (homashe) yetkazuvchilarni o’zingizga bo’ysintirabilsangiz, demak baho besh. Mijoz bilan pozisiyangizni muntazam almashtirib kelsangiz uch baho qo’yishingiz mumkin. Sizni nazorat qiluvchi organlar doimo “qisib” kelayotgan bo’lsa – bu ko’rsatgich qarshisiga bir bahosini qo’ysangiz adashmaysiz.
Dinamik qobiliyatlar — bu:

• 
  qarorlarni tezda qabul qilish va amalga oshirish;
  
• 
  o’qib o’rganib borish (malaka oshirish);
  
• 
  bo’limlar o’rtasida ma’lumot almashib turish;
  
• 
  raqobatchingizni afzalliklarini o’zingizga “tortib” olabilish qobiliyati.
  

Bu ko’rsatgichlar subyektiv xarakterga ega bo’lsada, raqobatbardoshlikni aniqlashga imkon beradi.

8. Biznes rejani tuzish bo’yicha tavsiyalar.

Taqdim qilingan ma’lumotlar salohiyatli sarmoyadorni mahsulotning (xizmatning) bozor istiqboli borligi va sizning uni sotish qobiliyatingiz mavjudligiga ishontirishi kerak. Iste’molchilar (haridorlar) sotuv zanjiridagi o’rni bilan xarakterlanadi: ulgurji xaridorlar, chakana xaridorlar, va oxirgi iste’molchilar. Shuningdek, iste’molchilar (xaridorlar) korxonalar (tarmoq va joylashgan o’rni bo’yicha), aholi (yoshi, jinsi va boshq. bo’yicha) farqlanadilar. Tovarning iste’molchilik xarakteristikalari orasida tovarning tashqi ko’rinishi (e’tiborni tortishi), nimaga mo’ljallanganligi, narxi, chidamliligi (xizmat qilish muddati), ishlatishda xavfsizligi kabi sifatlari ajralib turadi.
Bo’limning taxminiy tarkibi:
Iste’molchilarning mahsulot (xizmatga)ga qo’yadigan talablari va sizning ularni qondirish bo’yicha imkoniyatlaringiz.
Raqobat tavsifi. O’zingizning salohiyatli raqobatchilaringizni aniqlang va ularning kuchli va kuchsiz tomonlarini tahlil qiling. O’z imkoniyatlaringizni ham chamalang.
Tovarni ishlab chiqarish joyidan sotish yoki iste’mol qilinish joyigacha yetkazib berishni bayon qilish. To’liq bayon quyidagilarni o’z ichiga oladi: qadoqlash, ishlab chiqarish joyida saqlash, jo’natishga tayyorlash, sotuvdan oldingi servis va sotuvning o’zi. Mahsulot (xizmat)ni sotish kanali bayoni. Sotuv quyidagi kanallardan biri orqali amalga oshirilishi mumkin: savdo do’konlari, kichik ulgurji omborlar va do’konlar, yetkazib berish xizmatlari (agentlar, vositachilar) va boshqa.
Imkoniyatlaringizdan kelib chiqqan holda iste’molchilarni jalb qilish strategiyasi. (Mumkin bo’lgan variantlarga reklama kampaniyalari, namunalarni tekinga berish, ko’rgazmalarda qatnashish va boshqalar kiradi). Mahsulotingizning narxi va sotilish hajmlari. Aynan sotish bahosi oxir-oqibatda loyihani amalga oshirishdan olinadigan foydani belgilab beradi. “Narx – sifat – rentabellik” ko’rsatkichlarining birligini ta’minlash zarur bo’ladi.