1-мавзу. Корхоналарнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари

Корхона – ижтимоий талабларни қондирувчи ва соф фойда олиш мақсадида маҳсулот ишлаб чиқарувчи, ишлар бажарувчи, хизмат кўрсатувчи мустақил хўжалик юритувчи иқтисодиёт субъектидир.

• Корхона – ижтимоий талабларни қондирувчи ва соф фойда олиш мақсадида маҳсулот ишлаб чиқарувчи, ишлар бажарувчи, хизмат кўрсатувчи мустақил хўжалик юритувчи иқтисодиёт субъектидир.
• Корхонанинг марказий ҳолати қуйидаги ҳолатларга боғлиқ:
• корхона инсон ҳаётини ташкил этишнинг асосий шаклидир. Бу эрда ходим ўзининг ижодий салоҳиятини англайди, ижтимоий ишлаб чиқаришга ҳисса қўшади; бу эрда у ўзини ўзи ва оила аъзоларини молиявий таъминлаб берганлиги учун мукофот олади;
• корхона турли хил иштирокчилар ўртасида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида ривожланадиган ишлаб чиқариш муносабатларининг асосий субъекти вазифасини бажаради;

корхона нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ташкилот ҳамдир, чунки унинг пойдевори шахс ва меҳнат жамоасидан иборат; корхонада жамият, мулкдор, жамоа ва ишчининг манфаатлари ўзаро боғлиқ, уларнинг қарама-қаршиликлари ишлаб чиқилган ва ҳал қилинган;

• корхона нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ташкилот ҳамдир, чунки унинг пойдевори шахс ва меҳнат жамоасидан иборат; корхонада жамият, мулкдор, жамоа ва ишчининг манфаатлари ўзаро боғлиқ, уларнинг қарама-қаршиликлари ишлаб чиқилган ва ҳал қилинган;
• ишлаб чиқариш фаолиятини амалга оширадиган корхона табиий муҳитга таъсир кўрсатиб, инсон яшаш жойининг ҳолатини белгилайди.
• Ўзбекистон иқтисодиётининг турли тармоқ ва соҳаларида турли хил мулкчилик шаклига эга бўлган 300 мингта хўжалик фаолияти юритувчи субъект мавжуд бўлиб, улардан қарийб 280 мингини кичик корхоналар ҳамда микрофирмалар ташкил этади. Корхоналарнинг энг катта қисми савдо ва умумий овқатланиш (34%), қишлоқ хўжалиги (41%), саноат (9,4%) ва қурилиш (56%) соҳаларида рўйхатга олинган. Жами корхоналар миқдорида нодавлат секторининг салмои катта бўлиб, 82 %ни ташкил қилади.

Замонавий корхона-мустақил хўжалик юритувчи субъект бўлиб, уларнинг ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа мулклари режали иқтисодиёт шароитларидагидек давлатнинг ўзигагина тегишли бўлмайди. Шу сабабли корхоналар мулкчилик шаклига кўра, давлат ва нодавлат, тармоқ белгиларига кўра, машинасозлик, энергетика, металлургия, нефтъ ва газ саноати, қурилиш комплекси, озиқ-овқат, енгил саноат, савдо ва ҳоказолар, ишлаб чиқариш миқёси ва ходимлар сонига кўра, йирик, микрофирма ва кичик, фаолият юритиш муддатига кўра, узлуксиз, мавсумий ва узлукли корхоналарга бўлинади.

• Замонавий корхона-мустақил хўжалик юритувчи субъект бўлиб, уларнинг ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа мулклари режали иқтисодиёт шароитларидагидек давлатнинг ўзигагина тегишли бўлмайди. Шу сабабли корхоналар мулкчилик шаклига кўра, давлат ва нодавлат, тармоқ белгиларига кўра, машинасозлик, энергетика, металлургия, нефтъ ва газ саноати, қурилиш комплекси, озиқ-овқат, енгил саноат, савдо ва ҳоказолар, ишлаб чиқариш миқёси ва ходимлар сонига кўра, йирик, микрофирма ва кичик, фаолият юритиш муддатига кўра, узлуксиз, мавсумий ва узлукли корхоналарга бўлинади.
• Бироқ ушбу белгилардан қатъи назар, деярли ҳар бир корхона Низом асосида фаолият юритади. Низомда корхонанинг номи, манзилгоҳи, юқори турувчи органи ва бу органнинг номи, Низом жамғармаси, банк муассасаларидаги реквизитлари, корхона раҳбариятининг лавозимлари, раҳбар шахсларнинг мажбуриятлари, тузилмавий бўлинмалар рўйхати, ҳисобот тартиби ва ҳоказолар кўрсатилган бўлади.