1-mavzu. Kreditlarning iqtisodiy tahlildagi oʻrni

Moliyaviy va iqtisodiy tahlilning asosiy vazifalari va tamoyillari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarni boshqarishda iqtisodiy tahlilning roli keskin oshmoqda, chunki, boshqaruv tizimida oldingi ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan voz kechilib, yangi, erkin iqtisodiy mexanizmlar orqali boshqarish tizimi shakllanmoqda. Rejali iqtisodiyotda tahlil asosan reja ko‘rsatkichlarini asoslashga, uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lsa, bozor iqtisodiyotida esa har bir xo‘jalik sub’ekti, mulk shaklidan qat’iy nazar o‘z faoliyatini yuqoridan berilgan buyruqni bajarishga qaratmasdan, balki, mustaqil ravishda o‘zining iqtisodiy qudratini takomillashtirish maqsadida erkin boshqarishga qaratadi. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy tahlilning rolini yanada oshiradi.

Iqtisodchi olimlarning fikricha: “ Iqtisodiy tahlil orqali har bir subyektda mavjud bo‘lgan ichki va tashqi imkoniyatlar aniqlanadi, ularni amaliyotga safarbar qilish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi”^5.

Har bir fanning vazifasi iqtisodiy shart sharoitga qarab belgilanib boriladi, lekin u oldiga qo‘yilgan vazifalarni to‘liq va keng hal etish uchun qator uslublarni qo‘llaydi.
Iqtisodiy tahlilning eng muhim vazifalari quyidagilardan iborat:
1)biznes-rejaning qanchalik realligi (mavjudligi) va ilmiy jihatdan asoslanganligiga baho berish;
2)iqtisodiyotni rivojlantirishning joriy va istiqbol rejalarini tuzish uchun iqtisodiy ko‘rsatkichlar bazasini aniqlash;
3)biznes-rejasining bajarilishiga ob’ektiv baho berish hamda uni bajarishda korxonalarga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan omillar va sabablarni bir-biridan ajratib aniqlash;
4)ichki xo‘jalik rezervlarini aniqlash (bu o‘rinda tahlilning samarasi, birinchidan, aniqlangan rezervlarni butun nazariy jihatdan asoslangan rezervlarga nisbati va ikkinchidan, amalga oshirilgan rezervlarning aniqlangan rezervlarga nisbati bilan belgilanadi);
5)korxonalarning xo‘jalik faoliyatida kutiladigan natijalarni oldindan aniqlash;
6)tahlil materiallariga asosan ishlab chiqarishda aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida «Iqtisodiy tahlil»ning vazifasi ushbu yuqorida ta’kidlangan vazifalar bilan cheklanmaydi. Bozor sharoitida korxonalar faoliyati shu darajada serqirraki, tahlil jarayonida uning hamma jihatlarini o‘rganish lozim bo‘ladi. Shu sababli ham, iqtisodiy tahlilning vazifasi ham ko‘p qirralidir. Biz esa shu kabi vazifalarning ayrimlarini sanab o‘tdik xolos.
Ko‘rinib turibdiki, iqtisodiy tahlilning vazifasi bozor munosabatlari shakllanayotgan bugungi sharoitda ham, kelajakda ham korxonalar xo‘jalik faoliyatini uzluksiz yaxshilab borishi uchun iqtisodiy dastak sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Хo’jаlik yurituvchi sub’еktlаrning fаоliyatini tаhlil qilish nаtijаsigа аsоslаnib ilmiy аsоslаngаn qаrоrlаr qаbul qilinаdi vа u tufаyli bоshqаruv sistеmаsi bоshqаrilаdigаn оb’еktning fаоliyatini zаruriyatgа qаrаb o’zgаrtirаdi. Qаbul qilingаn qаrоr bоshqаruv jаrаyonining аsоsidir. YAngi хo’jаlik yili uchun ishlаb chiqilgаn rеjа bu kоrхоnаni kеlаjаkdа rivоjlаnishini tа’minlаydigаn qаrоrdir. Kоrхоnаlаrning хo’jаlik fаоliyatini tаhlil qilish jаrаyonidа kоrхоnаdа qаbul qilingаn biznеs rеjаlаrning аsоslаngаnligi tеkshirilаdi, rеjаdа ko’zdа tutilmаgаn imkоniyatlаr аniqlаnаdi. Mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili rеjаlаshtirish dаrаjаsini tаlаb dаrаjаsigа ko’tаrаdi, uni yanа hаm ilmiy аsоslаngаnlik dаrаjаsini tа’minlаydi. SHuning uchun hаm rеjаlаshtirish bilаn tаhlil o’rtаsidаgi bоg’liqlik аniq ko’rinib turаdi. Biznеs rеjа tuzish kоrхоnа fаоliyatining tаhlili bilаn bоshlаnаdi vа yakunlаnаdi. Biznеs rеjаning аniq vа puхtа ishlаb chiqilishi kоrхоnаlаrning iqtisоdiy rivоjlаnishigа zаmin yarаtib bеrаdi.
Tаbiаt vа jаmiyatdаgi vоqеlikni o’rgаnuvchi vа ulаrning tаdqiq qilish оb’еkti dеb qаrоvchi аlоhidа fаnning o’zi аmаl qilаdigаn tаmоyillаri mаvjud bo’lаdi. Tаmоyillаr o’rgаnilаdigаn оb’еktni bir butunligi, rеаlligi vа vоqеligini tаvsiflаydi.
SHu jihаtdаn tаhlilning hаm iqtisоdiy hоdisа vа jаrаyonlаrni o’rgаnishdа o’zi аmаl qilаdigаn tаmоyillаri bоr. Mаzkur tаmоyillаr tаhlil fаni оb’еktlаrni оb’еktivligini, mаntiqliligini, shаkl-mаzmunini, miqdоr-sifаtini vа shu kаbi jihаtlаrni tаvsiflаb rеаl vоqеlikni yagоnа tushunchаsini hоsil qilаdi
Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish uchun asos qilib olingan quyidagi tamoyillar mavjud:
1.Obyektning holatini dastlabki iqtisodiy nazariya jihatidan tahlil qilishning zarurligi, o‘rganiladigan hodisalarning mohiyati va bir-biriga o‘zaro bog‘liqligi.
2.Tahlilning kompleks xarakterga ega ekanligi hamda o‘zaro bir-biriga uzviy ravishda bog‘liq tahliliy ko‘rsatkichlar tizimining qo‘llanishi.
3.Iqtisodiy ma’lumotlarni tahliliy jihatdan qayta ishlash jarayonida o‘rganiladigan hodisalarni guruhlashtirish va ularga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni miqdor va sifat belgilariga qarab turkumlash.
4.Korxonalar faoliyatini tahlil qilishda taqqoslash usulining ichki xo‘jalik rezervlarini aniqlashdagi ahamiyati.
5.Tahlil natijalari asosida ilg‘or tajribalarni keng yoyish va ommani korxonalarni boshqarishga yana ham keng jalb etish.
6.Korxonalarni boshqarishda hisob va hisobotning hal qiluvchi roli, ularning iqtisodiy tahlilda asosiy axborot manbai ekanligi.
Yuqorida qayd etilgan tamoyillar iqtisodiy tahlilning shakllanishiga va uning rivojlanish jarayoniga asos bo‘ldi.

1Шеремет А.Д., Хорин А.Н. Теория экономического анализа. Учебник. -М.: Инфра-М, 2019.

2 Басовский Л.Е., Басовская Е.Н. Комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности. Учебное пособие. — М.: ИНФРА-М, 2018.

3Ishonqulov N.F va boshqalar. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. –T.: Sano-standart, 2014. -34 b.

4Shoalimov A.X., Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish, 2021.

5Shoalimov A.X., Ilxomov Sh. I. Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil va audit. Darslik. –Т.: Иқтисодиёт, 2016.