1-mavzu: maktabgacha ta`lim yoshdagi bolalarda ilk matematik tasavvurlarini shakllantirish metodikasining nazariy asoslari. Reja

8-MAVZU: SENSOR TARBIYA


Reja:
1. Sensor tarbiya haqida tushuncha
2. Sensor tarbiyaning vazifalari va metodlari
3. Ilk yosh guruh bolalariga sensor tarbiya mashg’ulotlarini tashkil etish
4. Ikki yoshga qadam qo’ygan bolalarni predmentlarning shakli bilan tanishtirishda sensor ko’nikmalarini tarkib topdirish

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda hamda ularda «tuyg'u, sezgi, idrok, sezish»kabi qobiliyatlarini shakilantirishda sensor tarbiya muhim o'rln tutadi. Sensor tarbiyasi tevarak-atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Demak, bola tasawurining asosini bevosita sezish orkali idrok kilish mumkin. Bunday tasavvurlarning anikligi, to'lallgl, sensor Jarayoniarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi.

Sensor tarbiyasi sezgi va idrokni biror maqsad asosida rivojlantirishdir.
«Sensor» so‘zi lotincha so‘zdan olingan bulib «sensus»-«tuyg'u», «sezgi», «idrok», «sezish kobiliyati» ma’nolarini anglatadi. Demak borliqni bilish avvalo sezish idrok kilishdan boshlanadi. Inson ko'rlsh, eshltish, anglash xls klllsh yordamida tevarak atrofdagi narsa va xodisalar to‘g’risida bilimga ega bo'ladi. Insonda fakat shular asosidagina xotira, tafakkur, xayol kabi jarayoniar xosil bo‘ladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi va kichik maktab yoshldagl bolalar akliy bilimining 9/10 kismini sezish orkall idrok etilgan taassurotlar tashkil etadi. Sezgi va idrok qanchallk boy bulsa, insonning atrofdagi olam xakidagi tasavvurlari shunehalik kengbo'ladi. Bolalarning sensor madaniyati, unda sezgi Sensor tarbiyaning mazmuni va metodi ruxshunoslik fanida idrok va sezgini rivojlantirish muammosi qanday talqin qilinishi bilan belgilanadi. Fanda bu muammoni xal etish turlicha yoritilgan. Pedagogika tarixida esa sensor tarbiyasining xar xil sistemasi kursatilgan.
Sensor tarbiyaning mazmuni va metodi ruxshunoslik fanida idrok va sezgini rivojlantlrish muammosi qanday talqin qilinishi bilan belgilanadi. Fanda bu muammoni xal etish turlicha yoritilgan. Pedagogika tarixida esa sensor tarbiyasining har xil sistemasi kursatilgan.

O'tmishdagl pedagoglar Fribel, M.Montesseri, O.Dekroli va boshqalar tomonidan yaratilgan sistema bolalarning qo'lidagi mayda muskullarini rivojlantirishga, rang va uning turlari, shakl va xajmi yuksak darajada farq qilishga erishushni o‘z oldiga maqsad qilib qo'yadi.

Montessorining didaktik materiallari o‘z-o‘zini nazorat kilish prinsipiga muvofiq yaratilgan bo‘lib, bolalarga pedagogning ishtirokisiz, mustaqil shug'ullanish lmkonini berar edl. Ammo sezgi a’zolarlning rlvojlanishi, nutqning o‘sishi, samarali faoliyat bilan bog‘lanmas edi deydi. Yuqoridagi allomalar tomonidan ilgari surilgan ta'limot ayniksa xozirgi ta'lim-tarbiya Jarayonida keng qo'ilaniimokda. Bu usullardan foydalanish bolalarni xar tomoniama ham aqliy ham jismoniy rivojlanishiga ulaning ongi, aqli va xissiy tuyg'ularini shakllanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Shu bois xozirgi kunda barcha maktabgacha tarbiya muassasalarida ushbu metodlardan keng qo'llanishga erishilmoqda. Buning uchun, barcha tarbiyachilar mazkur metodlardan keng qo'llash maqsadida xar bir guruh xonalarida aloxida-aloxida burchaklar tashkil etishlari kerak.

Shuningdek pedagog va ruxshunos olimlar sensor tarbiyaning xilma-xil faoliyat turlarl jarayonida faoliyatning tasviriy-amally musiqali xarakai turlarida bolalarni tevarak atrof bilan lanishtirlshda amalga oshirish muhimllgi to‘g‘risidagi yangi sistemani yaratdilar. Ular bunday sistemaning mazmuni, metod va nazariyaslni ishlab chiqdilar. Istiqlolni qo'lga kiritilishi barcha soxalar singari maktabgacha tarbiya muassasalari oldida ham qator vazifalarni belgllab berdi. Ayniqsa yuqorida qayd etilgan olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan usul va metodlar maktabgacha yosh davridagi bolalarning rivojlanishiga qanchalik ta’sirlari yuqari ekanligiga shak-shubxasiz aloxida e’tibor talab qilinmoqda. Ta’lim-tarbiya jarayonida Gsa «Mantessori», «Trizs» kabi metodlardan qo'llash katta samara bermoqda.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda xamda ularda «tuyg'u, sezgi, idrok, sezish» qobiliyatlarini shakllantirishda sensor tarbiya muxim o'rin tutadi.
Bunday tarbiyani qo'llashdan maqsad maktabgacha tarbiya yoshldagi bolalarning qobiliyatlarini shakllantirish. o'stirish va rivojlantirishga qaratilgan.
Sensor tarbiya qobiliyatlarlni rivojlantirish uchun bolalar buyumning faqat nimaga ishlatilishini nomlniglna bllishi yetarll bo‘lib qolmay, balki ular buyumlarni chuqqurroq idrok etishi, ularni ushlash, ular bilan muomalada bo‘lganda xilma-xil sezgilar ishtirok etishi ham juda muhimdir deb biladi. Shuning uchun tarbiyachl sensor tarbiyaning ana shu tomoniariga aloxida e'tibor berishi lozim bo'ladi. Tarbiyachi bolalarga biror topshiriq berganida, masalan; buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olib qo‘yishda ularni og‘irligini qilish, buyumni qo'lga olib uning sirtini sezish va sifatini silliq yoki g'adir -budurligini, issiq yoki sovuqligini va shunga o‘xshashlarni aniqlashi kerak. Ulardan bolalar bllan olib boriladigan xilma-xil mashg’ulotlarda mexnat kuzatishlari va bolalarning mustaqil ishlarida keng foydalanish mumkin.
Bolalarning yoshi ulg’aylb, xayol tajrlbalari ortlshl, shatoitlaralng o'zgarishi bilan idrok etish Jar ay on i va unga qo’yiladigan talab ham murakkablashadi.
Navbatchilar barakalaming katta kichikligi, chukur yoki yuzaliglni. plyola va ihinni idishlarning og'irligini, sirtining silliqliglni xis qiladilar.
Sensor tarbiyaning mazmuni o‘z ichiga tevarak atrofdagi xamma sensor belgilami qamrab oladi. Bular bolalarning xamma faoliyatlari orqali amalga oshiriladi.
Bu yoshdagi bolalarga ranglaml larq qlllsh va niamlng nomlni aytlsh o‘rgatiladi, rang tuslli bo'yoqlari xaqida tasavvurlar shakllanilriladi.
Sezgi va idrok biror maqsadga qaratilgan mazлlunii faoliyat jarayonida muvaffaqlyatli rlvojlanadi.
Samarali faoliyat (rasm chizish. loy va plastilindan buyumlar, applekatsiyaiar yasash) sezgi va idrokning rlvojlanishi uchun qulay sharoit yaratish bilan birga buyumning shakllni, rangir.i. Joyini bilib olishga extiyoj paydo qiladi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida bulalar butun yil davomida tabiyat bilan tanishtirlb boriladl. Ularga o'slmliklarni, qushlarni, xayvonlarni parvarlsh qilish topshirlladl. Bu esa yer, quyosli Issiqliglning xususiyatlarlni sezlb hidlab olish uchun katta lmkoniyatlar yaratadl. «oldinga», «orqaga», «tepada», «pastda» uzoq-yaqini «chapda, o'ngda» kabi fazoviy tasavvurlarni o'zlashtirib oladilar.
Bolalar ko'proq tabiat bilan aloqada bo‘lishlari lufayli taassurotlari, eshitib ta'sirlanishi xususiyatlari ortib boradi. Bolalarni qushlarning sayrashi. barglarning shitirlashi. shamolning guvillashi. yomg'iming shatirlashi va momaqaldiroqning gumbirlashini diqqat bilan tinglashga o'rgatish zarur.
Sensor tarbiyaning asosiv usullarldan b!ri tekshlrishdir.
Tekshirish - buyumlarni maxsus ravishda tashkil etilgan idrok qilishdan iborat bo'lib, uning natijalaridan kerakli jarayoniarda foydalanadi. Buyumlarning xususlyatlarlni nomlni va ta’rlfini aniqlash ularni ma'lum bir xossalariga ko‘ra taqqoslash uchun didaktlk o‘yin yoki qo'llanmalardan foydalanish mumkin.