1-mavzu: “Marketing” fanining predmeti, mazmuni va vazifalari. Мarketingni rivojlanish evolyusiyasi va konsepsiyasi. Marketing tamoyillari, vazifalari, funksiyalari va turlari

Marketing evolyusiyasi ilm sifatida

Yillar	Nazariy asoslari	Uslublari	Kullash sohasi
1900-1950	Tovar haqidaо‘rganish, taksimlashga mо‘ljal olish, sotish va eksport nazariyasi	Kuzatish, xaridni va sotishni tahlil ki-lish, ehtimollarni hisoblash, iste’mol paneli	Ommaviy tovar ishlab chiqarish, kishlok xujaligi tarmog‘i
1960	Sotish haqidaо‘rganish, tovarga, sotish xajmiga mо‘ljal olish, dis-tribyuterlik nazariyasi	Motivlar tahlili, faoliyatni tadqiqqilish, modellashtirish	Iste’mol vositalari iste’molchilari
1970	Qarorqabulqilish va xulq-atvorni ilmiy asoslari	Faktoring, diskriminant tahlil, matematik uslublar, marketing modellari	Ishlab chiqarish vo-sitalari va iste’-mol vositalari iste’molchilari
1980-1990	Xolatli tahlil, menedj-ment funksiyasi sifati-da marketing haqida ur-ganish, raqobatni tahlil nazariyasi, ekologiya asos-lar, strategik marketing	Pozitsiyalashtirish, klaster tahlil, iste’-molchilar tipologiyasi, ekspertiza, sabab-okibat tahlili	Iste’mol vosita-lari, ishlab chika-rish vositalari, xizmat sohasi, foyda kurmaydigan tashkilotlar iste’molchilari
1990 yildan shu davrgacha	Tadbirkorlik quroli va funksiyasi sifati mar-keting haqidaо‘rganish, bozor tarmoqlari nazari-yasi, kommunikatsiya va о‘zaro ta’sir nazariyasi, ijtimoiy va ekologik samaraga mо‘ljal olish	Pozitsiyalashtirish, klaster tahlil, iste’-molchilar tipologiyasi, raqobatchilar va iste’-molchilarni xulq-atvori modellari, benchmarketing, uyin nazariyasi	Ishlab chiqarish vo-sitalari, iste’mol vositalari, xizmat sohasi, foyda kur-maydigan tashki-lotlar, davlat tad-birkorligi soha-sidagi iste’molchilar

3. Marketing elementlari tarkibi va

marketing–miks tushunchasi

Marketing tizimida kuyilgan maqsadga erishish uchun xaridorlar va boshqa subyektlarga ta’sir etish uchun marketing vositalari, ya’ni marketing usullari yigindisi, uslublari zarurdir. Shunday vositalardan marketing-miks, marketing kompleksi bо‘libhisoblanadi. Bularni marketing nazariyasiga 1964 yilda birinchi bо‘lib Garvard biznes maktabi professori Borden kiritgan. Marketologlar tayyorlash tizimida marketing kompleksi 4 “R” deb nomlanib, Makkarti tomonidan 1960 yilda bu model taklif etilgan. Ushbu modelda marketingning turtta asosiy elementlari ajratib kо‘rsatilgan: tovar (product), narx (price), sotish (place), reklama-rag‘batlantirish (promotion).

Marketing faoliyatida ehtiyoj va muhtojlikni ayirboshlash orqaliqondirish jarayonida albatta inson ishtirok etadi. Shuning uchun yukorida kо‘rsatib utilgan marketing elementlari tarkibiga 5 “R” xam kiritilib, u kishilar (people) ekanligi alohida takidlab utilgandir. Marketing-miks elementlari quyidagi chizmada kо‘rsatilgan.

1968 yilda F.Kotler marketing-miks elementlari tarkibiga pablik-rileyshnz (publicrelations) va siyosatni (politics) kushib, oldingi 4 “R” ni 6“R” ga kengaytirib kо‘rsatdi.

4“R” modelini kullanishini cheklanganligiga qaramasdan, marketing nazariyasini shakllanishi va amaliyotini rivojlanishida ilgor rol uynaydi.

1-chizma. Marketing tizimidagi besh asosiy narsa

Marketing-miks keng kullanadigan shaklda 4 ta marketing submiksini uz ichiga oladi. Bular quyidagilar: tovar miksi, shartnoma miksi, kommunikativ miks, taksimot miksi. Tovar miksi tovar siyosatini shakllantiradi, tovar bilan bog‘liq bulgan chora-tadbirlarni uz ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar: dizayn, uni bezatilishi, mahsulot sifati, urovi, xaridorlrga xizmat kо‘rsatish, kafolat xizmati siyosati, tovar diversifikatsiyasi, assortiment siyosati va xokazo.

Shartnoma siyosati tovarni oldi-sotdi akti shartlari kelishuvini va bitim kо‘rin ishida ularni rasmylashtirishni amalga oshiradi. Bunday chora-tadbirlariga: narx siyosati, ustama va chegirtma tizimi, tovar yetkazib berish va uni tulov shartlari, shuningdek kredit siyosati kiradi.

Taksimot siyosati tovarni tayyorlanish joyidan oluvchiga yetkazib berishni amalga oshiradi. Bu siyosat sotish kanalini asoslash va tahlilqilish, marketing-logistika, savdo siyosati, sotish vositalari siyosati, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish siyosati. Iste’molchilar va bozorlarni joylashuvi siyosati, yetkazib berish siyosati, tayyor mahsulotlarni omborlarga joylashtirish siyosati va boshqalarni uz ichiga oladi.

Kommunikativ siyosatni vazifasi xaridor ehtiyojini qondirish va foyda olish maqsadida talabni shakllantirish va tovar va xizmatni siljitish bо‘yicha mukobil va samarali faoliyatni ta’minlash uchun marketing tizimini barcha obyektlarini korxona – maxulot tayyorlovchilar bilan о‘zaroharakatini tashkil etishdan iboratdir.

4. Marketingning asosiy tamoyillari

Marketing tamoyillari marketing asosini va uning mohiyatini ochib beruvchi xolat, talabdir. Marketingni mohiyati – tovar ishlab chiqarish va xizmat kо‘rsatish albatta iste’molchiga, talab ishlab chiqarish imkoniyatlarini doimo bozor talabiga mо‘ljallashdan iborat. Marketing mohiyatidan quyidagi asosiy tamoyillar kelib chikadi:

• 
  iste’molchilarga nima kerak bulsa ushani ishlab chiqarish kerak;
  
• 
  bozorga tovarlar va xizmatlar taklifi bilan emas, balki iste’molchilarn muammolarini yechish vositalari bilan ishlash;
  
• 
  tovar ishlab chiqarishni ehtiyoj va talabni tadqiq kilgandan sung tashkil etish kerak;
  
• 
  firmani ishlab chiqarish-eksport faoliyatining oxirgi natijalariga konsentrlashganini kuchaytirish;
  
• 
  marketing konsepsiyasi vositalarini kullash asosida marketing dastо‘rin i shakllantirishga olib keluvchi kuyilgan maqsadlarga erishish uchun kompleks yondoshish va maqsadli dastur uslubini ishlatish;
  
• 
  tovarni iste’molchiga siljitishni barcha buginlarini marketing bilan kamrab olish maqsadida bir vaqtni о‘zidamaqsadli yо‘naltirilgan ta’sir asosida bozor talabiga mos keluvchi tovar ishlab chiqarish strategiya va taktikasini kullash;
  
• 
  korxona faoliyatini va marketing xizmatini bozorda tovar xulq-atvorini bashorat qilishi va strategik rejalashtirishni amalga oshirish asosida samarali kommunikatsiyani uzok muddatli istikboliga mо‘ljal olish;
  
• 
  tovarni yashash davrini barcha bosqichlarini ishlab chiqarish va tovar taksimlashni ijtimoiy va iqtisodiy omillarini hisobga olish;
  
• 
  tashkilot va tarmoqlar rejasiga nisbatan bozorni birlamchi ekanligini eslash;
  
• 
  talab va taklifni balanslashtirish maqsadida rejalarni tarmoqlararo koorrdinatsiyalash va о‘zaro ta’sirini ushlab turish;
  
• 
  tovar bozori yoki firma imidji (obruyi) va raqobatli afzallikni kidirish va shakllantirish jarayonida aniq xolatda agressivlikka, xujumkorlikka, faollikka intilish, umumiy holda marketingning asosiy tamoyillari – bu bozorni bilish, unga moslashish va bozorga ta’sir о‘tkazishdan iborat.