1-mavzu: matematik usullarva modellashtirish faniga kirish. Model va modellashtirish tushunchasi

3. Yer tuzishda matematik usullar va modellarni qo‘llashning 

zarurligi va imkoniyatlari 

Yer tuzish loyihasi yerdan foydalanuvchi har qanday korxona  yoki tashkilot  

uchun  katta ahamiyatga ega. 

Misol  uchun,  xo'jaliklararo  yer  tuzish  loyihalarida  xo'jaliklar  va  aholiga 

ajmtiladigan    yer  maydoni,  yerga  egalik  qiluvchi  va  undan  foydalanuvchilarga  

uning  chegarasi,  yer  boylikiarining  tarkibi,  maqsadi,  yerdan  foydalanishni  

chegaralashni aniqlashdan iboratdir. Bu loyihalar asosida  yeiga  egalik qiluvchilar 

va yerdan foydalanuvchilarga yer ajratish, hujjatlar berish,  yemi  xususiylashtirish 

huquqini    o'matish,  arendaga  berish,  ko‘p  va    oz    muddatda  yerdan    foydalanish, 

ularsiz  xo'jalikni    yuritish    mumkin  bo’lmagan  operatsiyalar(  oldi-sotdi,  meros 

qoldirish, sovg‘a qilish va hokazo)lami amalga oshirish  mumkin. Xo'jalik  ichi yer  

tuzish  loyihalarida  qishloq  xo'jalik  korxonasining  hududi  uning  iqtisodi,  ishlab 

chiqarishi,  mehnat  va  boshqarishni  tashkillashtirish  talablari  bilan  biigalikda 

tashkillashtiriladi.  Bularda  yerdan  foydalanish,  yer  boyliklarining  tarkibi 

(haydaladigan  yer,  ko‘p  yillik  ekinlar,  ozuqa  ekinlari,  ihotazorlar  va  boshqalar 

maydoni) almashlab  ekish dalalarining turi, ko'rinishi, o'lchami, soni va joylanishi, 

pichanzorlar,    alohida    olingan  xo'jalik  tarmoqlari  o'lchami,  mahsulot    ishlab 

chiqarish hajmi va xo'jalikni rivojlantirish  istiqbollari belgilanadi. 

Ishchi  loyihalar  yer  tuzish  tadbirlari  (  ozuqa  maydonlarini  yaxshilash,  yemi 

o'zlashtirish,  bog'lar  va  ekinzorlami  hosil  qilish  (zakladku)  yo'llar  qurish  va 

hokazo)  ni  amalga  oshirishda  aniq  yer  uchastkalaridan  foydalanishni  va  bu 

---

tadbirlarga    investitsiya  vositalarini  samarali    foydalanishga  yo'naltirishni  aniqlab 

beradi.Shunday  qilib,  yer  tuzish  loyihalari    har  qanday  korxonaning  xo'jalik 

faoliyati    va  yerdan    foydalanishini    ir  yil    oldin  aniqlaydi.  Yerda  xo'jalik  

yuritishning    iqtisodiy,    ekologik,    ijtimoiy    samaradorligi    mana  shiilarning  qay 

darajada to’g’ri va sifatli tayyorlanishiga bog'liqdir. 

Yer  tuzish  loyihasining    tarkibiga    grafik  va  matnli  hujjatlashtirish  ham 

kiradi. 

Grafik  hujjatlashtirish loyihali reja,  obyektni bor holicha ko'chirish bo'yicha 

ishchi  chizmalar(cherteji),  kartalar  (tuproqqa  xos  bo'lgan,  geobotanik,  yemi 

baholash,  agroekologik  va  boshqalar),  loyihalashda  ishlatiladigan  va  obyektning 

haqiqiy  holatini  hisobga  oluvchi  sxemalar,  grafiklar,  rasmlar,  diagrammalami  o'z 

ichiga oladi. 

Matnli  hujjatlashtirish loyihalashtirishga topshiriq, hisob- tushuntirish  xati,  

loyihani  asoslash   uchun  texnik-iqtisodiy  materiallar  yer boyliklari  maydonining  

varaqalari,  moliyaviy-smeta hisoblari  va boshqalarni o'z ichiga oladi. Loyihalarni  

grafik    va    matnli  hujjatlashtirish  sonli  ma’lumotlarga  tayanadi.  Misol  uchun 

xo'jalik    chegarasi    bu  chiziqlardan    iborat  bo'lib,  ular    mn’lum    bir    koordinatali  

nuqtalami    birlashtiradi.    Loyihali  eksplikatsiyalarni  tayyorlash  turli  xildagi  yer  

maydonlarini    hisoblash,  ekin  maydonlari  va  almashlab  ekish  dalalarining  

strukturasini hisoblash, aholi punktlari, aholisi soni  va miqdorini  aniqlash, ishlab 

chiqarish  markazlari,  chorvachilik  fermalarining  joylashitirilishi  va boshqalarni  

aniqlaydi.  Bularning barchasi sonli xarakterga egadir. 

Yer    tuzish  loyihalari    o'zining    maqsadini    to'liq  ifodalab,  yerdan 

foydalanishning  eng  samarali  yo'llarini  aniqlaydigan    bo'lishi  uchun  uni  tuzishda  

bir  qancha  faktorlarni  hisobga  olish    kerak    bo'ladiki  bular  ayrim  hollarda  teskari  

yo'nalishda  ta’sir   ko'rsatadi. Misol  uchun  qishloq  xo'jalik texnikalaridan samarali  

foydalanish  nuqtai  nazaridan  almashlab    ekish    dalalari  va  haydash  uzunligi  katta  

bo'lishi  kerak.  Aksincha,  tuproqning  yaroqli  bo'lishi    nuqtai    nazaridan  esa,  aniq 

turdagi  qishloq  xo'jalik  ekinini  ekish  uchun  bu  dalalar  uncha  katta  bo'lmasligi  

kerak. 

Bunday  turdagi  kam  sonli cheklanishlarga  ega  bo'lgan   ratsional  loyihali 

yechimlarni  topish  qiyin  emas,  chunki loyihachiga  ko'p bo'lmagan  variantlarni 

qarashga  to’g’ri  keladi.  Masalaga  yangi  shartlarining  qo’shqilishi  bilan  eng 

samarali  yechimni  topish  murakkablashadi,  barcha  zarur  bog'lanishlarni  hisobga 

olish esa qiyinlashadi. 

Bundan  tashqari,  asosiy  qiyinchilik  qandaydir  umkin  bo'lgan  loyiha  

ycchimini  topishdangina  iborat  emas.  Bunga  qaramasdan  har  qanday  qo'shimcha 

shart  yoki  cheklanishlar  deyarlik  hamma  vaqt  masalaning    aniqlanish    sohasini  

qisqartiradi,  mumkin  bo'lgan  yechimlar  soni  yoki    loyiha    variantlari    oldingidek,  

cheksiz    ko'pligicha  qoladi.  Loyihachining  maqsadi,  mumkin  bo'lganlar  ichidan  

---

eng  ratsional  yechimini    tanlab    olishdan    iborat    bo'lib,    bunga    faqatgina 

matematik usullardan  foydalanish orqaligina erishish  mumkin.