1-mavzu. Menejmentning rivojlanish tarixi va nazariy asoslari 2

Т а ш к и л и й - ф а р м о й и ш усуллар ўз ичига кўпроқ расмий ваколатлар орасидаги муносабатларга асосан ички тартиб, бўйруқлар ва кўрсатмаларга риоя қилишни олади.
С о ц и а л - п с и х о л о г и к усуллар таъсир кўрсатишнинг алоҳида инсонлар ёки гуруҳларнинг ўртасидаги муносабатларни мувофиқлаштириш, шахсий таъсир, ўрнак ва шу кабиларни ўз ичига олади.
Ташкилотга раҳбарлик қилишда ана шу усулларнинг ҳаммаси ўзаро боғланган ва муайян нисбатда амалга оширилиши лозим.
Раҳбар(менежер)лик фаолиятида бошқариш усуллари ва услубларини билиш ва улардан оқилона фойдалана олиш муҳим аҳамиятга эга. Улар бошқарувнинг негизи бўлмиш ходимларга ва айрим олинган гуруҳлар (жамоалар) фаолиятини самарали ташкил этиш ва тартибга солишнинг таъсирчан йўллари ҳисобланади. Бошқариш усуллари асосини таъсир ўтказиш механизми ташкил этади. Ходимлар хатти-ҳаракатини тартибга солувчи барча таъсир ўтказиш йўлларини икки гуруҳга бўлиш мумкин:

• 
  пассив таъсир ўтказиш механизмлари, ходимларга бевосита таъсир этмайдиган, лекин жамоа фаолиятини тартибга солувчи меъёр ва қоидалар, бошқача айтганда яратилган шароитлар мажмуи;
  
• 
  жамоага ва аниқ ходимга фаол таъсир ўтказиш механизмлари, яъни улар фаолиятига бевосита таъсир этадиган йўллар ва усуллар мажмуи.
  

Шундай қилиб, бошқарув усуллари деганда бошқариш объектига айрим ходим, гуруҳ ёки жамоанинг маълум манфаатларини ҳисобга олган ҳолда мақсадга мувофиқ равишда таъсир ўтказишнинг йўл-йўриқлари мажмуаси тушунилади.
Бошқарувда таъсир ўтказиш усуллари тизими ўзининг характери бўйича учга бўлинади:

• 
  иқтисодий усуллар;
  
• 
  ташкилий - фармойиш усуллари;
  
• 
  ижтимоий - психологик усуллар.
  

Бошқарувда қўлланиладиган барча усуллар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради.
Ташкилотга раҳбарлик қилишда ана шу усулларнинг ҳаммаси ўзаро боғланган ва муайян нисбатда амалга оширилиши лозим.
Иқтисодий усуллар деганда ходимларнинг моддий манфаатларини ҳисобга олган холда таъсир ўтказишнинг йўллари ва йўриқлари мажмуаси тушинилади. Бу усуллар тизими ходимлар ва жамоаларнинг моддий манфаатларига асосланган бўлиб, улар ҳар бир ходим, жамоа ва жамият манфаатларини бир-бири билан узвий боғланишига имкон яратади. Бошқаришнинг и қ т и с о д и й усулларида таъсир кўрсатиш асосан иқтисодий дастаклар ёрдамида амалга оширилади.
Бошқаришнинг иқтисодий усуллари юқорида таъкидланганидек моддий манфаатлардан фойдаланишга асосланади. Ҳар қандай жамиятнинг иқтисодий муносабатлари, аввало моддий манфаатларда намоён бўлади. Ушбу манфаатлар уч хил бўлади:

• 
  жамият манфаатлари;
  
• 
  жамоа манфаатлари;
  
• 
  шахсий манфаатлар.
  

Манфаатларни уйғунлиги ва мутаносиблигини таъминлаш маълум ижтимоий-иқтисодий шароитларга мувофиқ келадиган муносабатларни ўрнатишни талаб қилади. Шу билан бирга иқтисодий усуллардан шундай фойдаланиш керакки, бунда жамоанинг ва ҳар бир ходимнинг манфаатлари жамият манфаатлари билан уйғунлашиб кетиши таъминлансин. Айрим ходим ёки жамоа учун фойдали тадбирлар жамият учун ҳам фойдали бўлсин.
Бозор иқтисодиёти шароитида жамият манфаатларини таъминлаш бошқарувнинг қуйидаги иқтисодий усулларига бевосита боғлиқ бўлади:

• 
  хўжалик юритувчи субъектларга эркинлик ва мустақиллик бериш;
  
• 
  оқилона хўжалик юритиш шаклларини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш;
  
• 
  солиқ ва кредит бўйича имтиёзлар бериш;
  
• 
  шартномавий муносабатларни мустаҳкамлаш ва уларнинг ролини ошириш;
  
• 
  молия –кредит муносабатларини такомиллаштириш;
  
• 
  бозор муносабатлари механизмалари бўлган бахо, солиқ, рентабеллик, рақобат ва бошқалар.
  

Бу усуллардан самарали фойдаланиш кишиларнинг шахсий ва жамоавий манфаатларини ошириш орқали таъминланади. Ушбу мақсадга эришишда моддий рағбатлантириш механизми катта аҳамият касб этади. Мазкур механизмнинг оқилона ишлашига замон талабларига тўла жавоб берадиган иш хақи тўлаш, мукофатлаш ва жарима белгилаш тизимини шакллантириш орқали эришилади.
Бошқаришнинг иқтисодий усулларига:

• 
  бизнесни режалаштириш ва истиқболни белгилаш;
  
• 
  баҳо механизми;
  
• 
  молия - кредит механизми (солиқ ва солиққа тортиш, фоизлар сиёсати, пул айланишини тартибга солиш ва бошқалар);
  
• 
  хўжалик юритиш механизми (хўжалик шартномалари, фойдани тақсимланиш механизми, мулк муносабатлари ва бошқалар);
  
• 
  моддий рағбатлантириш механизми (иш хақи тўлаш, мукофотлаш ва жарима солишни ташкил этиш) ва бошқалар киради.
  

Бошқарувда қўлланиладиган усулларнинг асосий вазифаси ҳар бир соҳада, ташкилотда жамоа ва ходимларни белгиланган мақсадларга эришишда оқилона ҳамда уддабуронлик билан фаолият юритишга ундайди. Масалан, бизнесни режалаштириш, дастур ишлаш ва истиқболларни белгилаш бошқариш усули сифатида ташкилотдаги ходимларнинг моддий манфаатлари миқдорларини олдиндан ифодалайди ва самарали ишлаш орқали уларни таъминлашга ҳамда яхшилашга интилтиради. Иқтисодий усуллар бозор муносабатлари шароитида энг самарали ва мақсадга мувофиқ усуллар ҳисобланади.