1-Mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja Moliya va davlatning vujudga kelishi, uning resurslarga bо‘lgan ehtiyojining rivojlanishi

Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoitlarni ta’minlash hamda 
davlatning funksiyalari va vazifalarini bajarish maqsadida markazlashtirilgan va 
markazlashtirilmagan pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va 
foydalanish bilan bog‘liq bо‘lgan iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarga moliya 
deyiladi. 
Moliyaviy munosabatlarning farqlanuvchi xarakterli belgisi shundan iboratki, 
YAIMni qayta taqsimlash jarayoni oldindan ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan 
turli pul mablag‘lari fondlarini yaratish bilan kuzatiladi. 
Davlat va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish organlari darajasida tuziladigan 
pul mablag‘lari fondlari markazlashtirilgan fondlar, xо‘jalik subektlari darajasida 
tuzilgan pul fondlari esa markazlashtirilmagan pul fondlari deyiladi. 
Xо‘jalik subektlarining turli faoliyatlaridan olingan daromadlar hisobidan 
maxsus pul mablag‘lari fondlari shakllantiriladi. Ularni shakllantirish qattiq 
ravishda reglamentatsiya qilinish (tartibga solinish) xarakteriga egaki, bu narsa 
moliyaviy munosabatlarning yana bir farqlanuvchi xarakterli belgiga e g a
ekanligini kо‘rsatadi. 
YAIMni taqsimlashda aholi ham ishtirok etib, ish haqi, tadbirkorlik 
(ishbilarmonlik) daromadi, dividentlar va qayta taqsimlashning boshqa shakllari 
kо‘rinishidagi о‘z hissalarini (ulushini) oladi. Bundan tashqari majburiylik 

---

8 
xarakteriga ega bо‘lgan soliqlar va boshqa tо‘lovlarni tо‘lash orqali (vositasida) 
aholi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini shakllantirishda ishtirok etadi.
Aholi daromadlari va xarajatlarini shakllantirish va foydalanish bilan bog‘liq 
bо‘lgan pul munosabatlarining bu tizimi ham moliyaviy munosabatlarning alohida 
sohasini tashkil etadi. SHunday qilib, quyidagilar moliyaning xarakterli 
belgilaridir: 
-qiymatning tovar shaklidagi harakatiga bog‘liq bо‘lmasdan, aksincha, real 
pullarning harakatiga bog‘liq bо‘lgan, huquqiy normalar yoki biznesni yuritish 
etikasiga asoslangan munosabatlarning taqsimlash xarakterdaligi; 
-pul mablag‘lari harakatining, odatda, bir tomonlama yо‘nalishga ega 
ekanligi; 
-markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini yaratish (vujudga 
keltirish). 
Moliya pul munosabatlarining ajralmas qismi hisoblanadi. Shuning uchun 
ham uning roli va ahamiyati pul munosabatlarining iqtisodiy munosabatlar tizimida 
qanday о‘rinni egallaganligiga bog‘liq. Bir vaqtning о‘zida moliya puldan о‘zining 
mazmuni va bajaradigan funksiyalari bо‘yicha farqlanadi. Agar pul umumiy 
ekvivalent bо‘lib, uning yordamida umumlashtirilgan ishlab chiqaruvchilarning 
mehnat xarajatlari о‘lchansa, moliya esa yalpi ichki mahsulot (YAIM) va milliy 
daromad (MD)ni taqsimlash va qayta taqsimlashning iqtisodiy instrumenti, pul 
mablag‘lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish ustidan nazoratni 
amalga oshirish qurolidir.
Pul daromadlari va fondlarini shakllantirish yо‘li bilan faqatgina davlat va 
korxonalarning pul mablag‘lariga bо‘lgan ehtiyojlarini ta’minlash emas, balki 
moliyaviy resurslarning sarflanishi ustidan nazoratni ham amalga oshirish 
moliyaning nima uchun mо‘ljallanganligini belgilab beradi. 
Moliya quyidagilar о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlarini 
ifodalaydi: 
-tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarni realizatsiya 
qilish jarayonida korxonalar о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
-markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash 
borasida korxonalar va ularning yuqori organlari о‘rtasida vujudga keladigan pul 
munosabatlari; 
-byudjet tizimiga soliqlarni tо‘lash va xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirish 
davomida korxona va davlat о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
-soliqlar va boshqa ixtiyoriy tо‘lovlarni tо‘lash jarayonida davlat va fuqarolar 
о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
-tо‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, 
fuqarolar va maqsadli fondlari о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 
-byudjet tizimining alohida bо‘g‘inlari о‘rtasida vujudga keladigan pul 
munosabatlari; 
-sug‘urta badallarini tо‘lash va zararlarni qoplash, sug‘urta hodisasi rо‘y 
bergan paytda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug‘urta organlari
о‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 

---

9 
-korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul 
munosabatlari. 
Pul daromadlari va fondlarining eng asosiy moddiy manbai bо‘lib 
mamlakatning milliy daromad hisoblanadi. Milliy daromadning hajmi umumdavlat 
e h tiyojlarini qondirish va ijtimoiy ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlarini 
aniqlab beradi. Aynan MD va uning alohida qismlarining - iste’mol fondi va 
jamg‘arish fondining - hajmini hisobga olgan holda iqtisodiyotning rivojlanish 
proporsiyalari (nisbatlari) va tarkibiy tuzilmasi aniqlanadi. Huddi shuning uchun 
ham barcha mamlakatlarda milliy daromad statistikasiga muhim ahamiyat 
berilayotir. 
Moliyaning ishtirokisiz m i l l i y d a r o m a d ni taqsimlab bо‘lmaydi. Moliya 
m i l l i y d a r o m a d ni yaratish va undan foydalanishning ajratib bо‘lmaydigan 
bog‘lovchi bо‘g‘ini hisoblanadi. Moliya ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’molga 
ta’sir etib, ob’ektiv xarakterga ega. U ishlab chiqarish munosabatlarining ma’lum 
bir sohasini ifoda etib, bazis kategoriyasiga mansubdir. 
Zamonaviy iqtisodiyot davlat moliyasisiz faoliyat kо‘rsataolmaydi. Tarixiy 
taraqqiyotning ma’lum bir bosqichiga qadar jamiyatning ba’zi bir ehtiyojlari faqat 
davlat tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Atom sanoati, kosmik tadqiqotlar, 
iqtisodiyotning qator yangi ustuvor tarmoqlari, barcha uchun zarur bо‘lgan 
korxonalar (pochta, telegraf va boshqalar) ana shular jumlasidandir.