1-mavzu: Nutq madaniyati fani, uning maqsadi, vazifasi va ahamiyati Dars rejasi

estetik vazifasi, albatta, nutqning ta’sirchanligi, ifodaliligi, go‘zalligini ta’minlashda favqulodda muhim ahamiyatga molikdir. Ammo, aytib o‘tilganiday, bu vazifa kommunikativ vazifa bilan birga voqe bo‘ladi. Til estetikasini o‘rganiqhga bo‘lgan qiziqish o‘tgan asrning boshlarida bir qator chet el filologlari, faylasuflari, yozuvchilarida paydo bo‘lgan. Til estetikasi muammosini birinchilardan bulib o‘rgangan olim sifatida ko‘pincha italyan faylasufi va siyosiy arbobi Benedetto Kroche (1886–1952) tilga olinadi va uning 1902 yilda e’lon qilingan “Estetika ifodalash haqidagi fan sifatida va umumiy tilshunoslik sifatida” nomli kitobidagi (Kroche B. Estetika kak nauka o virajenii i kak obщaya lingvistika. Moskva, 1920) asosiy fikrga e’tibor qaratiladi. U nazariy jihatdan tilshunoslikni estetika bilan aynan tenglashtiradi, ya’ni go‘yoki tilning asosiy vazifasi kishilarning muloqotini ta’minlash emas, balki estetik omil asosidagi o‘zlikni ifodalashdan iborat. B.Krochening g‘oyalarini nemis filologi Karl Fossler (1872–1949) davom ettiradi. Uningcha, til – alohida individuumlarning ijodi, shuning uchun odam har bir so‘z va har bir gapga betakror mazmun yuklaydi. Dantening “Ilohiy komediyasi”dagi qahramon muhabbat (atoge) so‘zini bir necha marta ketma-ket takrorlarkan, uningcha, bu so‘zni kitobxon har safar yangi ma’noli yangi so‘z sifatida qabul qiladi. Fosslerning qanoaticha, “so‘z va gapning estetik buyog‘i betakrordir va ana shu estetik buyoq tilda yetakchi vazifani bajaradi” (Qarang: Budagov R.A. Ko‘rsatilgaya asar, 254-bet). Albatta, ana shu estetik buyoq, demakki, tilning estetik vazifasi reallashar ekan, nutq yoki matn tuzishdan ko‘zlangan maqsadga osonlik bilan erishish imkoniyati ortadi. Zotan, o‘quvchi yoki tinglovchi yozuvchi yoki so‘zlovchining gapiga ishonishi, bu ran esa ishontirishi, ta’sir kuchiga ega bo‘lishi lozim. Dunyo filologiya ilmida tilning estetik vazifasiga qanday maqom, mavqe berilishidan, uning birlamchimi, ikkilamchimi ekanligidan qat’i nazar, bu vazifa bor va u tilning eng zaruriy jihatlaridan bir sifatida yashaydi. Tabiiyki, buni inkor etib bo‘lmaydi. Ko‘pincha tilning estetik vazifasi faqat badiiy adabiyot tiligagina nisbat bergan holda talqin etiladi. Estetika faqat badiiy asar tiligagina xos, undan tashsarida til estetikasi zvdida gapirish mumkin emas deb qarash unchalik to‘g‘ri emas. Ayni masalalarni chuqur tadqiq etgan R.A.Budagovning fikricha, “estetiklik” tushunchasi “chiroylilik”, “go‘zallik”, “nafosat” tushunchalariga qaraganda juda ancha keng va rang-barang, shunday ekan, tilga va nutqqa nisbatan “estetiklik”ni so‘zlovchi yoki yozuvchining faqat nimani gapirayotgani va nima haqida yozayotganigagina emas, balki qanday gapirayotgani va qanday yozayotganiga ham ongli munosabat sifatida tushunmoq maqsadga muvofiqdir. Taniqli tilshunos yana shuni ham ta’kidlaydiki, bu munosabatning darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Rivojlangan adabiy til o‘zida go‘yoki birinchi darajali potensial estetik vazifalarni mujassam etsa, badiiy adabiyot tili ikkinchi, oliy darajadagi estetik vazifalarni namoyon etadi. Shuning uchun adabiy tilda estetika yo‘q degan nuqtai nazar mutlaqo asossizdir. Aytish mumkinki, “estetik vazifasidan ayrilgan adabiy til o‘zining ulkan ifoda imkoniyatlaridan teng yarmiga ayriladi. U qashshoq, tussiz va g‘arib bo‘lib qoladi” (Budagov R.L. Ko‘rsatilgan asar, 259-bet) Boshqacha qilib aytganda, nutqning tom ma’nodagi sifati, ta’sir etish, “yuqish yoki yuqtirish” salohiyati xuddi shu estetik vazifa bilan chambarchas borliqdir. Shuning uchun ham qaysi uslubdagi nutq bo‘lishidan qati nazar, albatga, unda tilning estetik vazifasi ishtirok etadi. XX asrning ulkan nazariyatchi fizigi, Nobel mukofoti sohibi Lui de Broyl haqli ravishda ta’kidlaganidek, “matematik formulalar uslubi” bilan ega bo‘lingan bilimlarni mustahkamlash mumkin, lekin adabiy tilning barcha vositalari yordamisiz bu bilimlarni rivojlantirib bo‘lmaydi. Bu qanchalik g‘ayritabiiy ko‘rinmasin, “odatdagi adabiy til qat’iy formulalar tiliga nisbatan o‘zining bir qarashdagi noaniqligi bilan aniqroqdir” (Budagov R.A. Kak mi govorim k pishem. Moskva: MGU. 1988. S. 32-28). Badiiy adabiyot uslubini ham, ilmiy yoki boshqa uslublarni ham til estetikasisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Fikrni qanday ifodalashga e’tibor bor joyda, albatga, til estetikasi o‘rtaga chiqadi, lekin, aytaylik, badiiy adabiyotda u bor bo‘yi bilan namoyon bo‘lsa, boshqa bir uslubda ikkinchi planda bo‘lishi mumkin. Til va nutqni farqlar ekanmiz, albatta, til estetikasi va nutq estetikasining mohiyatini ham to‘g‘ri tushunishimiz kerak. Til imkoniyat bo‘lganligi uchun ham