1-mavzu. Oila tizim sifatida. Reja

Oilaviy munosabatlarning «demokratik» toifasi o`g`il-qizlarga, u yoki bu tarzdagi xatti-harakatni amalga oshirishda, biron-bir ishni rejalashda katta erk beradi, shuning bilan birga mayda-chuyda ko`rsatmalardan, qat’iy vaqt belgilash holatidan holi bo`ladilar. Oila a’zolarining har bir shaxsni izzatlash, hurmat qilish asosiga qurilgan bo`lib, o`zaro oqilona talabchanlik, qat’iyatlik ruhi bilan sug`orilgandir. Oila boshlig`i hisoblangan ota-onalarning asosiy diqqat-e’tibori milliy va umuminsoniy qoidalari talabidan kelib chiqqan holda o`z farzandlarida ijobiy xarakter xislatlarini, zamon ruhiga mos shaxs fazilatlarini shakllantirishga qaratiladi. Mazkur toifadagi oila-a’zolari davrasidagi suhbatlar, munozaralar, mulohazalar o`zaro tenglik, o`zaro hurmat ruhida bo`ysundiriladi. Har bir oila o`zining insonga mikrota’sir o`tkazishning xususiyati bilan ajralib turadi. Unday oilada shaxslararo munosabatda ta’sir o`tkazish sehri (mexanizm) oshirilgan holda bo`ladi. Shu boisdan tasofidan voqea va hodisalarni sodir bo`lishi turlicha baholanadi va ularga bevosita aloqador oila-a’zolari turmush tajribasidan kelib chiqqan holda yo rag`batlantiriladi yoki jazolanadi. Mana bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o`g`il-qizlarda do`stlik, dilkashlik, xushmuomalalik, shaxsiy xatti-harakatida va mulohaza yuritishida mustaqillik, shaxsiy qarashlari saqlangan holda yangi qoidalar va talablarga moslashish, o`z-o`ziga buyruq berish, o`z-o`zini boshqarish kabi muhim fazilatlar paydo bo`ladi.
Oilaviy munosabatlarning yana bir turi «avtoritar» deb atalib, bunda ota-onaning obro`si hal qiluvchi rol o`ynaydi, shaxslararo teng huquqlilik, erkin xatti-harakat qilish, tashabbuskorlik o`z ahamiyatini yo`qota boshlaydi. Shaxslararo munosabatdagi bunday noxushlik ota-ona ko`zlagan tarbiyaviy maqsadni amalga oshirmaydi va past samara berishga olib keladi. Natijada oila a’zolari o`rtasida mazkur pedagogik ta’sirga nisbatan salbiy pozitsiya nomoyon buladi. Paydo bo`lgan salbiy nuqtai nazar, avval ota-onaga, so`ngra boshqa katta yoshdagi oila-a’zolariga nisbatan qo`llaniladi. Farzandlarda ota-onaga yaqinlik, mehr hissi kamayadi, keyinchalik bu tuyg`u uzoqlashish, «begonalashish» kechinmasiga aylanadi. Ota-ona bilan bo`ladigan muloqot esa o`g`il-qizlar tomonidan juda quyi darajada baholanadi. Oiladagi shaxslararo munosabatlar ularni qondirmaydi, natijada odamovi, ichimdan top, tashvishlliik, xavotirlik sotsial norma va qoidalarga qiyinchilik bilan moslashish kabi xarakter hislatlari vujudga keladi. Shu sababdan oila a’zolari ruhiy dunyosida simpatiya, empatiya, samimiylik, xayrixohlik kabi yuksak insoniy his-tuyg’ular juda yuzaki soxta ifodalanadi. Ko`r-ko`rona va so`zsiz bo`ysunishga asoslangan munosabat negizida yotgan tarbiyaviy ta’sir qo`rqoq va irodasi kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi. Oilaviy turmush munosabatlarining «diffuz» aralash yoki qorishiq toifasida bola shaxsini shakllantirishning muayyan pedagogik sistemasi mavjud emas. Oila a’zolari o`rtasida bo`ladigan munosabatlar aksariyat hollarda o`git-nasihat, axloqiy suhbat, yul-yo`riq ko`rsatish bilan bog’lanib ketadi. Oilaning kichik a’zolari xatti-harakati ma’lum darajada cheklangan bo`lib, qo`yilgan shartdan bola tashqari chiqsa, jazo chorasi ko`riladi. Pand-nasixatga uzviy bog`lanib ketgan ota-onaning farzandlariga muloqoti erkdan va botinib fikr yuritishdan uzoq bo`lganligi sababli, yumor hissiga befarqlik, o`z-o`zini qo`lga ololmaslik, ma’suliyatsizlik yetarli darajada aloqa o`rnata olmaslik singari xarakter xislatlarini tarkib toptiradi. Har qanday ijtimoiy jamiyatda ham uchrasa-da lekin nenormal, anomal munosabatga ega bulgan oilalar mavjuddir. Bunday tipga ajralish darajasiga yetib borgan, bola oilaviy manbai deb tushunuvchi «bola», bahonasi tufayli qil ustida turgan, ichuvchi alkogollar yoki narkoman oilalar kiradi. Mazkur holat oila muhitini larzaga keltiradi, yosh bug`inlar axloqiga, ongiga, aql-zakovatiga dunyoqarashiga, e’tiqodiga salbiy ta’sir qiladi. O`rinsiz mashmashalar, janjallar, qo`pol muammolar harakatlar oila-a’zolari o`rtasidagi nenormal holat osoyishta yashash, tinch ijod qilish, muayyan o`qish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berishga qodir emas.
Oilaviy turmush munosabati ichida «liberal» toifa ham ko`p hollarda uchrab turadi. Oila davrasida murosasiz, ko`ngilchan bo`lishlik tashki ko`rinishdan iliq psixologik muhit hukmdorligi o`zini aks ettirgandek bo`lib tuyuladi. Agarda murosasizlik «murosa-yu, madora» qabilida kechirimlilikni bildirib kelsa, yuqoridagi fikrimizni tasdiqlagan bo`ladi. Afsuski, «liberal»lik oiladagi har qanday vaziyatni «umumiy til» topish asosida hal qilishga, printsipiallikdan uzoqlashishga, subutsizlikka olib keladi. Ota-onalarning farzandlari bilan bunday munosabatda bo`lishlari salbiy oqibat sari yetaklaydi, qat’iylik, mustaqillik, dadillik singari irodaviy sifatlar o`g`il-qizlar ruhiy dunyosidan uzoqlashadi. Murosasizlik ta’sirida yosh avlod xarakterida munofiqlik, ikkiyuzlamachilik, kelishuvchanlik kabi illatlartarkib topishi mumkin.

Vladimir Ivanovich Selivanov 1906 yil 7 iyulda Arxangelsk viloyati, Lenskiy tumani, Borisovskaya qishlog'ida ko'p bolali kambag'al dehqon oilasida tug'ilgan.

1914-1917 yillarda u cherkov maktabida o'qidi. 1918 yildan 1922 yilgacha - Lena yetti yillik maktabida o`qidi. Maktabni tugatgach, Vladimir Ivanovich Yarensk pedagogika texnikumiga o'qishga kirdi va u yerda 1922 yildan 1924 yilgacha o'qidi. Veliko-Ustyug pedagogika kollejida oxirgi 2 kursni tamomlagandan so`ng zo'r talaba sifatida Vladimir Ivanovich yetti yillik maktabning yuqori sinflarida ishlashga tavsiya etilgan. Shuning uchun 1924 yildan 1927 yilgacha Shimoliy-Dvinskiy tumani Ust-Alekseevskiy tumanidagi Eremeevskaya maktabining yuqori sinflarida dars bergan. 1927 yilda kasallik tufayli Vladimir Ivanovich iqlimni o'zgartirishga majbur bo'ldi. U Shimoliy Kavkaz hududiga Qrim viloyati Neberdjaevskaya maktabiga boshlang'ich sinf o'qituvchisi sifatida ko'chirildi. 1928 yilda Qrim okrug komsomol qo'mitasi Vladimirni Ivanovichni Moskvaga Kommunistik ta'lim akademiyasida o'qish uchun yubordi. Akademiyani muddatidan oldin tugatgach, 1931 yil boshida u RSFSR Xalq ta'limi komissarligida kolxoz yoshlari maktablari inspektori, so'ngra Moskva viloyatining Mixnevskiy tumanidagi eksperimental pedagogika stansiyasida katta ilmiy xodim bo'lib ishlagan. Vladimir Ivanovich 1934 yil sentyabrdan 1935 yil avgustigacha Sankt-Peterburgning Sokolniki tumanidagi 1-namunali maktabning boshlang'ich sinflari bosh o'qituvchisi lavozimida ishladi. Vladimir Ivanovich psixologiyaga qiziqish ko'rsatib 1935 yil Psixologiya institutining aspiranturasiga o'qishga kirdi, shundan so'ng “Psixologiyaning asosiy masalalari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1953 yilda SSSR Fanlar akademiyasi institutida "Iroda va uning tarbiyasi" mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1938 yildan umrining oxirigacha Vladimir Ivanovich Selivanov Ryazan davlat pedagogika institutida ishladi, u yerda 1942 yildan 1949 yilgacha pedagogika va psixologiya kafedrasi, 1949 yildan 1982 yilgacha - psixologiya kafedrasi mudiri bo'ldi.. Bir muncha vaqt Vladimir Ivanovich tarix fakulteti dekani, ilmiy ishlar bo'yicha prorektori bo'lgan. Professor Selivanov o'qitishni ijodiy faoliyatning ajralmas qismi deb hisoblagan. Uning ma'ruzalarida kamida 20 ming bo'lajak o'qituvchilar qatnashgan. Ko'p yillar davomida Vladimir Ivanovich SSSR Psixologlar markaziy jamiyati a'zosi, RSFSR vazirligining Psixologiya komissiyasi a'zosi bo'lib, jamiyat talabiga binoan aholi uchun ma'ruzalar o'qidi. Katta ilmiy va pedagogik ish uchun V.I. Selivanov Lenin ordeni va medallar bilan taqdirlangan, "RSFSRda xizmat ko'rsatgan fan arbobi" faxriy unvoni bilan taqdirlangan.

Professor V.I. Selivanov - olim psixolog va yuqori malakali o'qituvchi, eng yaxshi ilmiy rahbarlardan biri. U o'zining insoniy fazilatlari: fuqarolik burchiga sadoqati, manfaatsizligi, katta mehnatsevarligi, yuksak ilmiy salohiyati, rostgo'yligi va jasorati bilan o'qituvchilar, talabalar va aspirantlar orasida munosib obro'-e'tibor qozongan. Vladimir Ivanovich Selivanov, falsafa fanlari doktori, RSFSRda xizmat ko'rsatgan fan arbobi, Ryazan davlat pedagogika universiteti professori, taniqli psixolog. U o‘qituvchilarning amaliy tayyorgarligiga, Rossiyaning psixologiya-pedagogika faniga katta hissa qo‘shdi. Uning rahbarligida inson xatti-harakatlarini irodaviy tartibga solishning dolzarb muammolari bo'yicha ilmiy maktab shakllandi. 30 dan ortiq talaba nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, Rossiyaning turli oliy o‘quv yurtlarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritmoqda. A.I. Vysotskiy, V.K. Kalin va L.I. Ushatikov fan doktori bo'ldi. Uning asarlari - 130 dan ortiq, asosan iroda va ijtimoiy psixologiya muammolariga bag'ishlangan - Rossiyada ham, xorijda ham ma'lum.

Ulardan eng muhimi 113 tasi “Talaba irodasini tarbiyalash” /1954/. "Irodaviy faoliyat psixologiyasi" (1974 /. "Iroda va iroda tarbiyasi" / 1976 /. "O'qitishni samarali mehnat bilan uyg'unlashtirish sharoitida irodani tarbiyalash" / 1980 / va SSSR Akademiyasi nashrlarida e'lon qilingan. Fanlar.Shuningdek, V.I.Selivanovning koʻplab individual asarlari chet tillariga tarjima qilingan. Vladimir Ivanovichning ilmiy qiziqishlari bir muammo bilan cheklanib qolmadi. U pedagogikaning dolzarb masalalarini ham ishlab chiqdi. ijtimoiy psixologiya va sotsiologiya.

Shu munosabat bilan u qishloq hayoti bilan qiziqdi. Fedyakin yetti yillik maktabi tajribasini oʻrganish misolida u “Qishloq maktabi” monografiyasini yozdi. V.I.Selivanov tomonidan tahrirlangan. Selivanovning "Qishloq maktabida ta'limni samarali mehnat bilan uyg'unlashtirish" jamoaviy asari / 1962 yil / RSFSR APN tomonidan yuqori baholangan. Aniq sotsiologik tadqiqotlar taqdim etilgan. U Korablinoning Ryazan qishlog'ining tarixi, ishi, hayoti va hayotini tahlil qilishga bag'ishlangan.