1-mavzu: Oʻtish jarayonlari toʻgʻrisida umumiy tushunchalar

---

1-mavzu: Oʻtish jarayonlari toʻgʻrisida umumiy tushunchalar 
Elektrik yuritmaning bir turgʻun xolatdan ikkinchisiga oʻtish prosessidagi ish 
rejimi uning oʻtkinchi rejimi deb ataladi. 
Elektrik yuritmani ishgfa tushirish, tormozlab toʻxtatish, xarakat yʻnalishini
oʻzgartirish kabi proseriksslar uning oʻtkinchi rejimi hisoblanadi. Nagruskaning, 
elektr tarmogʻidagi kuchlanishi yoki chastotaning keskin oʻzgarishida ham 
elektrik yuritma oʻtkinchi rejimida ishlaydi. Oʻtkinchi rejimni yaxshi oʻrganish 
bilangina elektrik yuritmalar uchun motor va uni avtomatik boshqarish 
apparatlarini toʻgʻri tanlash imkoni olinadi. Kamdan- kam ishga tushiriladigan va 
uzoq vaqt ishlaydigan elektrik yuritmalardagi (nasos,ventlyator va shu kabilarda) 
oʻtkinchi rejim aytarlik ahamiyatga ega boʻlmaydi. 
Elektrik yuritmani ishga tushirish va toʻxtatish kabi oʻtkinchi rejim davrlarini 
oʻzgartirish bilan texnologiyani takomillashtirish va, demak, ish mashinasini 
unimini koʻtarish, mahsulot sifatini yaxshilash imkoni olinadadi. Elektrik 
yuritmaning oʻtkinchi rejim uning elektrik va mehanik oʻtkinchi prosesslarining 
birgalikda yoki alohida oʻtishi bilaan xarakterlanadi. 
Bunday rejim elektr motori va ish mehanizmining dinamikasi bilan bevosita 
bogʻlangani sababli, elektrik yuritmalardagi oʻtkinchi rejim elektromexanik, 
elektromagnit va mexanik prosesslarga boʻlish mumkin. 
Elektromexanik oʻtkinchi prosessda elektr va mexanik parametrlarning 
oʻzgarishi xisobga olinadi. Ammo, xususiy xolatlarda, masalan, motor elektr 
zanjiriga ulanganda u darxol xarakatlana olmaydi va bunda magnit oqimi oʻzining 
nominal qiymatiga erishgunga qadar faqat elektromagnit prosessigina sodir boʻlib, 
yakor aylangandan keyingina mehanik oʻtkinchi prosess sodir boʻladi.
Oʻtkinchi rejimlarni hisoblashda quyidagi usullardan foydalaniladi. Agar 
aylantiruvchi va qarshilik momentlarining tezlikka bogʻlanishining analitik ifodasi 
berilgan boʻlib, chulgʻamning induktivligi L=const va sistemaning inersiya 
momenti J=const boʻlsa, u holda moment va e, yu, k larning muvozanat 
tenglamasi tuzilib, ular birgalikda yechiladi va bu bilan oʻtkinchi rejim 
parametrlarining oʻzgarish qonunlarini analitik usulda xisoblanadi. Bunda L va J 
qiymatlari oʻzgaruvchan boʻlsa, u xolda xisoblashning grafoanalitik usuldan 
foydalaniladi. Aylantiruvchi va qarshilik momentlarining tezlikka bogʻlanishining 
grafigiga berilgan boʻlsan xisoblashning grafik usuldan foydalaniladi.
Elektrik yuritma juda ham murakkab va katta quvvat boʻlsa, u holda oʻtkinchi 
rejim uning kichik modelida tekshiriladi va oʻxshashlik nazariyasi asosida modelda
olingan bogʻlanishlar haqiqiy elektrik yuritma paramertlariga keltirilib hisoblanadi.
Buni fizikaviy modellash usuli deyiladi. Matematik modellash usuli bilan 
oʻtkinchi rejimni hisoblashda elektrik analog hisoblash mashinasiga berilib, 

---

undan elektr va mexanik paramertlarning vaqt boʻyicha oʻzgarishlari egri chiziqlar 
shaklida olinadi.
1. «O‘tkinchi jarayonlar va unga mos darslik kelgusi maxsus o‘qitishni 
ta’minlovchi 
poydevordir», 
bunda 
hisoblash 
texnikasining 
metodlari, 
avtomatlashtirish vositalari, elektroenergetikani loyihalash va boshqarishda 
qo‘llaniladi. Mavjud o‘quv rejalariga ko‘ra u elektrik sistemalarni 
avtomatlashtirishga bag‘ishlangan fanlardan avvalroq o‘qitiladi. Bu holat shuni 
taqozo qildiki, darsliklarga avtomatik rostlash bo‘yicha elementar ma’lumotlar 
kiritildi, ular sodda shakllarda beriladi. CHunki ular zamonaviy elektr tizimlarni, 
ya’ni nafaqat tizimning kuch elementlari, balki rostlovchi va boshqaruvchi 
qurilmalar yagona tizim sifatida ko‘rishni ta’minlaydi.
O‘tkinchi jarayonlar ─ bu jarayonlar elektr zanjirlarida ularni bir statsionar 
holatdan boshqa statsionar holatga o‘tishini ta’minlovchi turlicha ta’sirlar, 
statsionar holatdan boshqa statsionar holatga o‘tishini ta’minlovchi turlicha 
ta’sirlarda yuz beradi, ya’ni ─ turlicha kommutatsion apparaturalarning, masalan 
kalitlar, manbani yoki energiya qabul qilgichni ulash va o‘chirishni almashlab 
ulagichlarni ishlatishda, zanjirning biror joyda uzilishida, zanjirning ayrim 
uchastkalarida qisqa tutashuvlar va hokazolarda. 
Masalan, razryadlangan kondensator S-ni kuchlanish manbai U