1-Mavzu: Ovozlarni har xil mashqlar orqali yo’lga qo’yish

1 – mavzu. Xor ijrochiligi musiqa san’ati turi sifatida .

Reja: 1. Tarbiya sifatida xor ijrochiligining tutgan urni.

2. Uzbekistonda xor sana’tining rivojlanishi.
3. Xor partiyalari va ularning tarkibi.
4. Xorning son jixatidan tarkibi va saxnada joylashuvi.

Xor ijrochiligi xozirgi kunda keng tarkalgan asl xalk sana’ti turlaridan biridir. Jamoa bulib ajro etish, odamlarga chukur, guzal (estetik) zavk uygotibgina kolmay, balki, ularni jipslashtiradi. Jamoa bulib birlashishga olib keladi xamda ma’naviy saviyasini, badiiy didini oshirishga yordam beradi. Bu suz va musikadagi goya bir odam orkali emas, balki, bir gurux jamoa tomonidan ifoda etilishidir. Xor sana’ti insonning eng yaxshi xis-tuygularini uygotib, xayajonlashtirish, ikziktirish xususiyatiga ega. SHu sababdan xor ishtirokchilaribilan bir katorda tinglovchilarning xam badiiy-goyaviy tarbiyalanishidagi urni juda katta va muximdir.

Tarbiya vositasi sifatiga xor ijrochiligining an’analarga borib takaladi. Mashxur pedagog K.D.Ushinskiy «insonlarni mexnat jarayonida ish kuchini birlashtirish uchun xam xor kushiklaridan keng kulamda foydalanish mumkin» degan edi. SHuningdek maktabda, bogchalarda, ukuv muassasalari va tarbiya muassasalarida ьolalarda vatanparvarlik, insonparvarlik tuygulari va jamoa bulib birlashish kabi xislatlarni tarbiyalashda xor ijrochiligi ujda katta axamiyat kasb etadi. Xor ijrochiligi musika san’ati turi sifatida ikki-akkdemik va xalk ijrochiligi yunalishlarida rivojlanib kelmokda. Kuylash usuli, tovush xosil kilish xarakteri, ovozlarning tembr turlanishi, ijrochiligi texnikasi usullari va ifodalash vositalarining imkoniyatlariga karab xor ijrochilik uslubi aniklashadi. Akademik xorlarning asosiy vazifalari turli millat ya’ni xox chet el, xox uzbek, xox rus klassik bulishidan kat’iy nazar eng yaxsha asar namunalarini ijro etish va targib kilishdan iborat. SHuningdek, xalk xorlari dirijyorsiz bayon yoki boshka xalk cholgu aspoblari jurligida kushik ijro etiladi. Xalk xorlarining kuylash usuli ochik ovozli, nutkka yakin va xalk ijrochilik an’analariga asoslangan, ovozlar partiyalarga anik bulinmagan buladi.
Uzbek musikasining asosi malodik (bir ovozli) bulganligi uchun kup asarlar davomida kup ovozli xor ijrochiligi amalda kullanmagan. Xor san’ati respublikamizda U.O.S. Revolyutsiyasidan keyin rivojlana boshladi. Kup ovozli xor daslab musikali dramma va komediyalarda xalk musikasini xorga moslab, kayta ishlangan xolda kullaniladi. M.Ashrafiy va S.Vaselenkoning «Buron»: T.Sodikov, va R.Glierlarning «Layli va Majnun» kabi operalari kup ovozli uzbek xor ijrochiligi rivojida katta urin tutadi. 1952 yilda S.Vasililov raxbarligida tashkil etilgan. Uzbek O.Kolegasi. SHuningdek M.Burxonov. S.Boboev. I.Akbarovlarning biringchi xor asarlari Respublikamizda xor sana’ti yuzaga kelishida 1961-yili Respublika televidenie va radiosi koshida tashkil etilgan B. Umidjonov raxbarligidagi xor jamoasi muxim xissa kushdi. B.Umidjonov xor jamoasining raxbari bulibgina kolmay, uning repertuarini, kushiklarini yaratuvchisi xamdir. Bundan tashkari bolalar xori tashkil etildi. Bilim yurtlarida, madaniy-okartuv bilim yurtlarida, pedagogika institutlarida, madaniyat institutlarida va konservatoriyalarda kuplab xor jamoalari tashkil etildi. Uzbekiston xor san’ati rivojidagi bu uzgarishlarga karamay, respublika xor san’ati arboblari oldida katta vazifalar turibdi.
Xor – bu vokal musikali cholgu asboblar jurligida yoki jursiz asarni ijro etuvchi xonandalar jamoasidir. Xor atamasi yunoncha «choros» suzidan olinib, «tuda, yigin» ma’nosini anglatadi. Musika amaliyoti davomida xorning xar xil turlari (tip xora) va kurinishlari (vid xora) mavjud. Xor turi xorning tuzilishi sifatiga karab aniklanadi. Turiga xor bir xil yoki aralash tuzilishda bulishi mumkin, ya’ni ayollar, erkaklar, bolalar xori kiradi. Aralash xorga esa, ayollar bilan bolalar xori, erkaklar bilan ayollar xori kiradi. Xor kurinishi esa xorni tashkil kiluvchi mustakil xor partiyalarining soni bilan belgilanadi: 2 ovozli xor, 3 ovozli xor, 4 ovozli xor va xakazolar. Bunday bulinish divizli ya’ni italyancha bulib bulinish degan ma’noni anglatadi.
Xor partiyalari xor jamoasini tashkil etish shartlaridan biri xar bir xor partiyasini ovozlar bilan tugri ta’minlashdir. Diapazon, temp va ovoz kuchi jixatidan bir – biriga yakin bulgan ashulachilar guruxiga xor partiyasi deyiladi. Xorda asosan 4 ta ovoz partiyalari soprano, alьt, (ayollar ovozi), tenor, bas, (erkaklar ovozi) mavjud. Xor partiyalari tarkibiga baland va past ovozi ya’ni 1-chi va 2 ovozlar deb yuritiladi. 1-chi ovozlar guruxini lirik ovozlar, 2 chi ovozlar guruxiga dramatik ovozlar kiradi. Ayollar xorida ovozlarning joylashuvi va diapazoni kuyidagicha buladi: S 1,2, Alьt 1,2 va diapazoni 2 oktavadan oshikrok ya’ni kichik oktava fa-solь-lya² buladi. Erkaklar xori esa tenor – bas partiyalaridan iborat bulib, diapazoni 3 oktavadan ortik katta «lya-lya¹-do²» buladi. Erkaklar xori T I-II baslar yoki T I-II bas, baritonlardan iborat buladi. Professional xorlardan tanlin institutining «akademik ayollar xori» va Estoniya «akademik erkaklar xori»ni misol kilish mumkin. Bolalar xori disnantlar (saprano) va alьt partiyalaridan iborat buladi. Ular yoshlariga kura 3 guruxga bulinadi:

1. 
   Maktab yoshidagi nichin gurux (nichin xor) 7-10 yosh.
   
2. 
   Maktab yoshidagi urta gurux ya’ni urta xor 11-13 yosh
   
3. 
   Maktab yoshidagi katta gurux ya’ni katta yoki usmirlar xori 14-18 yoshlar kiradi.
   

Bolalar xoriga misol kilib «Bulbulcha» bolalar xorini aytish mumkin. Musika amaliyotida turt xor partiyasi ya’ni sorano , alьt , telor , bas ovozli xor keng tarkalgan.
Diapazoni 4 oktavadan anik ya’ni kontr oktava lya dan – 3 oktava do gacha buladi. Aralash xorning imkoniyatlari ya’ni kuylash jixati, diapazoni keng va xilma xil buladi. Bundan tshkari tulik bulmagan aralash xorlar xam buladi. Bularga kuyidagilar kiradi:
1) S+A+T, 2) S+T+B, 3) A-T+B, 4) S+A+B.
Xor jamoatlari son jixatidan tarkibi buyicha kichik, urta va katta xorlar buladi. Kichik xor 16-30 kishi, urta xor 30-60 kishi,katta xor 80-120 kishidan takil topgan bulishi mumkin. Kushik bayramlari namoyishlar va festivallarda kushma xorlar juda kup kishini uz ichiga oladi.
Xor guruxlarining ananaviy joylashtirilishi kuyidagicha buladi.
Tenorlar baslar

Sapranolar alьtlar

Ba’zan drejyorlar xorni kuyidagicha joylashtiradilarki, bunda baland va past ovozlarning tembr jixatidan karama karshiligi oshadi, natijada sadolashish yaxshirok buladi.

Baslar tenorlar
Sapranolar alьtlar
Dirijyor
Bolalar xorida ovozlar kuyidagiga joylashadi:
I. ovozlar (sapranolar ) II. ovozlar (alьtlar )
Xorni anustin sharoitini xisobga olgan xolda, ovoz kuchiga, intonatsiyaning turgunligiga kura, xonandani xor partiyasida egallaydigan urnini aniklash va joylashuvini kat’iylashtish lozim. Bunday maksad xornii sozlarini saklash, tembr birligiga partiyada ansambil birligiga erishishga yordam beradi .

Amaliy topshiriklar:

1. 
   Uzbekiston teleradiosi koshidagi xor jamoasi ijrosidagi asarlarni tinglab, partiyalarini ovozlarni aniklash .
   
2. 
   SHu xor ijrosidagi asarlarni kuylayotgan xor turi va kurinishini aniklash.
   

3. «Bulbulcha» milliy xori ijrosidagi asarlarni tinglab, diapazonini aniklash .

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   V. A. Gudnova «Uzbekskaya xorovaya literatura» T. 1974 g.
   
2. 
   N. SHarafieva « Xorshunoslik» T. 1987 y.
   
3. 
   E. Gudnova , A. Vasileva «Ashula darsligi metodikasi» T. II- kism 1973 yil.