1 Mavzu: Tabiat-inson-jamiyat munosabatlari va ekologik xavfsizlik. Reja

2. Ekologiya fanining asosiy tushunchalari.

Tabiat bu yaxlit sistemadir, shuning uchun ham uni o‘rganishda sistemali uslubdan foydalaniladi. Sistemali uslubning metodologik asosi shundan iboratki, tabiatning barcha komponentlari fazo va vaqtda bir-birlari bilan o‘zaro aloqada va rivojlanishda deb qaraladi. Tabiatni o‘rganishdan asosiy maqsad uning haqiqiy aks ettiruvchi modellar tizimini yaratishdan iboratdir.

Model’ olamidagi muayyan hodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo‘lib , ushbu hodisani nisbatan oldindan aytib berish imkonini beradi. Odatda model’ so‘z bilan yoki grafik tarzda ifodalanadi.

Modellashtirish jarayonni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, shuningdek hodisani ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot uchun yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam beradi.

Model’ haqiqatni to‘g‘ri aks ettirsa tajriba uchun imkoniyatlar ochib, sistemaga yangi omillarni kiritish va ularni ta’sirini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Modellar ikki guruhga ajratiladi:

1.Konsteptual model – ma’lum bir ekotizmni ilmiy tasvirlovchi sxemalar majmui yoki tizimi, jadval, grafiklar va boshqalardan tashkil topadi.

M: energetik model blok – sxemalardan tashkil topgan bo‘lib, unda bloklar, har bir blokdagi energiya zahirasi hamda energiyaning harakat yo‘nalish kabilar ifodalanadi.

2.Matematik model – bir necha defferenstial tenglamalar yoki tehgsizliklar yig‘indisidan iborat bo‘lib, u yoki bu omilning ta’sir kuchi o‘zgarishini modelning o‘zgarishiga qarab oldindan aytib berish mumkin.

Biz populyastiyalardagi murakkab hodisalarni matematik modellar yordamida o‘rganmoqchimiz. Bunda populyatsiyani miqdor dinamikasi uning jinsiy yoki yosh tuzilmasi, tashqi muhit ta’siri, evolyutsiyaning har xil omillari ta’sirida o‘tadigan genetik shakl va odamzod faoliyati natijalari bilan bog‘lab o‘rganiladi. Jonsiz tabiatda dinamik model’ juda ko‘p uchraydi va ularni modellashtirish oson, tirik organizmlar uchun dinkamik modellar yaratish nihoyatda qiyin. SHuning uchun dinamik modellar yaratishdan oldin statik modellar yaratish bilan shug‘ullanilgan. O‘simlik barglarini joylashish tartibini yoki mallyuskalar chig‘anoqlari tuzilishini spiral’ chiziqlar qonuniyati yordamida tushuntirishga harakat qilish statik modellashtirishga misol bo‘ladi.

Dastlabki dinamik modelni, ya’ni shaxsni o‘sishini tasvirlovchi modelni Bel’giyalik olim Adol’f Ketls tuzgan edi.

Matematik modellash biologik va ekologik hodisalarni aniq sharxlash va kelajak tadqiqotlar rejasini tuzishda qudratli omil sifatida katta ahamiyatga ega.