1-Mavzu. Tarbiya ijtimoiy-tarixiy zarurat sifatida. Reja

Nazorat uchun savollar?
1. Milliy urf odatlar deganda nimani tushunasiz?
2. Oilaviy qadriyatlar qanday bo’ladi?
3. O’zbek to’y, bayram, tadbirlari haqida nimalarbi bilasiz?
4. Milliy urf-odatlar, tadbirlar, kiyimlar, va qarashlarning tarbiyadagi o’rni
nimalardan iborat?
5. Milliy qiyofa deganda nimani tushunasiz?


4-mavzu: Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” darslarini tashkil etishda
tarbiyaviy treninglar.
Reja:
1. Boshlang’ich sinflarda tarbiya darslarini tashkil etish
2. Tarbiya metodlari va tarbiya asoslari
3. Tarbiyaviy treninglar
Tayanch tushunchalar: tarbiya, trening, metod, individual, vosita
Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo‘l) tarbiya maqsadiga erishishning
yo‘li. Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu tarbiyalanuvchilarning
ongi, irodasi, tuyg‘ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir.
Tarbiyalanuvchilarning individual o‘ziga xosliklari.
• Umumiy metodlar, umumiy dasturlarning o‘zi tarbiyaviy o‘zaro ta’sir
etishning asosi bo‘la olmaydi. Ularni indivudual va shaxsiy tuzatish zarur.
Insonparvar pedagog har bir shaxs o‘ziga xosligini rivojlanishiga, o‘ziga xosligini
saqlashga, o‘zining «Men»ini amalga oshirishiga imkon beradigan metodlarni
qo‘llashga harakat qiladi.
. Tarbiya vositalari.
• Tarbiya metodlari tarbiya jarayonining tarkibiy qismlari sifatida yuzaga
chiqadigan tarbiya vositalaridan tashkil topadi. Metodlar ular bilan mustahkam
bog‘langan va birgalikda qullaniladigan boshqa tarbiya vositalari ham mavjud.
Masalan, metodlarni samarali qo‘llanilishi uchun zaruriy yordam beruvchi
ko‘rgazmali qo‘llanmalar, tasviriy san’at asarlari va musiqa san’ati, ommaviy
axborot vositalari.
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar
qo’yilmoqda:
1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to’g’riligi.
2. Darsning ta’limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi
va uzviyligi.
3. O’qitishning yaxlit dars va uning ma’lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga
muvofiq keladigan, o’quvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini
ta’minlashna xizmat qiluvchi maqbul metodlarini tanlash.
• Yosh avlodni yaxshi xulqli, davlat ramzlariga sadoqatli qilib tarbiyalashda
ularning yosh jihatlariga, xarakteriga alohida ahamiyat berish lozim, chunki bularsiz
tarbiyada ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Oila, mahalla, o’quv bilim yurti
hamkorligida quyidagi tamoyillarga va bosqichlarga amal qilinganda samaradorlik
yanada yuqori bo’ladi: ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari
harakatlarining ish birligi;
• tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg’unligi;
• hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati;
• faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi;
• hamkorlikning ilmiy asoslanganligi;
Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki
qo’llanilayotgan metodlar samaradorligiga ham bog’liqdir. Ta’lim nazariyasida
o’qitish (ta’lim) metodlari markaziy o’rin egallaydi. «Metod» yunoncha so’z bo’lib
«yo’l» ma’nosini anglatadi. Ta’lim metodi ta’lim jarayonida o’qituvchi va
o’quvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining
usulidir Ta’lim metodlari o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish
usullari hamda o’quv materialini nazariy va amaliy jihatdan yo’nalashtirish
yo’llarini anglatadi. Tayanch tushunchalar: tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiyaning
maqsadi, tarbiya mazmuni, tarbiyaning umumiy vazifalari, tarbiya turlari, tarbiya
tamoyillari, tarbiya qonuniyatlari, jarayon, aqliy, axloqiy, tafakkurni shakllantirish,
dunyoqarash, jismoniy tarbiya, jamoa, bolalar kollektivi, jamoa tarbiyasi,
Suxomlinsliy, milliy model, shaxs, davlat va jamiyat, fan, uzluksiz ta’lim, ishlab
chiqarish, jamoa, bolalar kollektivi, jamoa tarbiyasi, Suxomlinsliy, milliy model,
shaxs, davlat va jamiyat, fan, uzluksiz ta’lim, ishlab chiqarish.
Tarbiya jarayonining mohiyati va ahamiyati.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va
pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha
yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida keng va tor ma’nodagi tarbiya
farqlanadi.
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad va ijtimoiy tajriba asosida yosh avlodni har
tomonlama oʻstirish, uning ongi, xulq-atvori, dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni.
Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida
qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uygʻunlashadi.
Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini
amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan
faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy
ish deb ataladi.
Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi boʻlib, tarbiyaviy
jarayon mazmuni, tamoyillari, qonuniyatlari, uni tashkil etish masalalari,
metodikasi, shakllari, metodlari, vositalari, usullari va muammolarini oʻrganadi.
Tarbiya jarayoni oʻqituvchi va oʻquvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar
oʻrtasida aniq maqsad asosida tashkil etiladigan hamkorlik faoliyatining kechishi,
rivoji.
Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish – aniq maqsadga va ijtimoiy gʻoyaga
asoslanib, oʻquvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan
pedagogik faoliyatning tashkiliy-texnik jihatdan uyushtirilishi sanaladi.
Tarbiya jarayonining oʻziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- aniq maqsadga yoʻnaltirilganlik;
- uzoq muddat davom etishi (tarbiya natijalari tez sur’atda yaqqol koʻzga
tashlanmaydi);
- uzluksizligi (oʻquvchilar va oʻqituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli
harakatlari);
- yaxlit, tizimli tashkil etilishi;
- ikki tomonlama aloqa hamda qarama-qarshiliklarning mavjud boʻlishi.
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi shaxsida ongning shakllanib borishi, histuygʻularning rivojlanishi, ijtimoiy hayot uchun zarur boʻlgan ijtimoiy aloqalarni
tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlarning hosil boʻlishi kabi oʻzgarishlar
kuzatiladi.
Tarbiya jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uning maqsadi, shakllari,
metodlari, vositalari, mavjud pedagogik shart-sharoitlar, shaxsning oʻzini-oʻzi
tarbiyalash va qayta tarbiyalashi ehtiyojiga egaligiga bogʻliq.
Oʻzini oʻzi qayta tarbiyalash shaxsning oʻzidagi salbiy odatlar, xarakteridagi
zararli sifatlarni yoʻqotish, ularni bartaraf etishga qaratilgan ichki faoliyati
jarayonidir.
Tarbiya tamoyillari – tarbiya nazariyasining asosiy yetakchi qoidalari boʻlib,
tarbiya jarayonini tashkil etish mazmuni, shakl, metod va vositalarini toʻgʻri
tanlanishini belgilaydigan boshlangʻich asoslar hisoblanadi.
Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi:
- tarbiya maqsadining aniqligi;
- bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati;
- ixtiyoriylik;
- yoʻnaltirilganlik;
- oʻz-oʻzini anglash;
- jamoaviylik;
- insonparvarlik;
- ilmiylik;
- pedagogik jarayonning hayot va amaliyot bilan bogʻliqligi;
- izchillik;
- uzluksizlik;
- tizimlilik;
- koʻrsatmalilik;
- estetik gʻoyalar ustuvorligi.
Tarbiya maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida belgilanadi. Unda eng oddiy
harakatdan tortib, to keng koʻlamli ijtimoiy harakatni tashkil etishdan iborat
jarayonning mohiyati yoritiladi.
Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakter kasb etadi.
Tarbiya jarayoni quyidagi qonuniyatlar asosida kechadi:
- tarbiyaning obyektiv va subyektiv omillarga bogʻliqligi;
- tarbiyaning shaxs rivojlanishi bilan birligi va oʻzaro aloqadorligi;
- faoliyat va munosabat shaxsning ijtimoiy ahamiyatli fazilatlarni shakllantirishning
negizi va asosiy manbai ekanligi;
- tarbiyalanuvchilarning oʻzaro tarbiyaviy ta’siri, oʻzaro munosabatlari hamda faol
faoliyati oʻrtasidagi bogʻlanishning mavjudligi.
Tarbiya mazmuni – shaxsning shakllanishiga qoʻyiladigan ijtimoiy talablar
mohiyatidan iborat boʻlib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari
mohiyati va darajasi, jamiyat mafkurasi gʻoyalari asosda belgilanadi.
Tarbiyaning shaxs kamolotiga ta’siri quyidagilarda koʻrinadi:
1) tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va
texnik faoliyat bilan bogʻliq koʻnikma, malakalar hosil boʻladi;
2) tarbiya tufayli tugʻma kamchil iklar ham oʻzgartirilib, shaxs kamolga yetadi;
3) tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yoʻqotish mumkin;
4) tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yoʻlida har tomonlama oʻstirish, uning
ongi va xulq-atvorini tarkib toptirish jarayonidir.
Tarbiya – ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda
tutgan holda, oʻqituvchining oʻquvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan oʻzaro
amaliy va nazariy muloqotidir.
Tarbiya – tarbiyachi xohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchiga singdirish uchun
tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda ma’lum bir maqsadga qarata va
muntazam suratda ta’sir qilishidir. Bu xildagi ta’rif tarbiya tushunchasiga kiradigan
hamma narsani, chunonchi: muayyan dunyoqarash, axloq, ijtimoiy xulq-atvor
qoidalarini singdirish, muayyan xarakter va iroda, odat va axloq yaratishni oʻz ichiga
oladi.
Tarbiya – shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon boʻlib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni oʻzaro bogʻliq boʻlgan ikki faoliyatni – oʻqituvchi va oʻquvchi
faoliyatini oʻz ichiga oladi. Tarbiya jarayonida oʻquvchining ongi shakllana boradi,
his va tuygʻulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur boʻlgan va ijtimoiy
aloqalarga xizmat qiladigan xulqiy odatlari hosil boʻladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan toʻgʻri
uyushtirish gʻoyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan
tarbiyaviy ta’sirga nisbatan ma’lum munosabatda boʻladi. Bu munosabat shaxsning
ichki ehtiyoji va xohishlarini ifodalaydi.
Psixologlar va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh
ijobiy, xoh salbiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bogʻliqligini koʻrsatadi.
Bolaning shaxsiy tajribasi ehtiyojlari tashqi ta’sirga munosabatini belgilab beradi va
uning xulqida aks etadi. Shuning uchun bola faoliyatini uyushtirishning oʻzigina
kifoya qilmaydi. Toʻgʻri tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchining bu faoliyatga
nisbatan qalbida paydo boʻlayotgan munosabatni, turli xil kechinmalarni qanday
anglashni, baholashni, his qilishni hamda ulardan oʻzi uchun nimalarni maqsad qilib
olayotganini bilish zarur. Yana shuni hisobga olish kerakki, bularning barchasi turli
kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar asosida roʻy beradi. Bola ulgʻaya
borishi bilan bu xil aloqa va munosabatlar murakkablashib boradi va bola shaxsning
kamolga yetishida yo ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun tarbiya
maqsadga muvofiq muntazam ta’sir etishni koʻzda tutadi, zeroki shu yoʻl bilan
jamiyatning shaxsga qoʻyadigan talablari tarbiyalanuvchining xulqini idora qilib
turuvchi ichki ehtiyojga aylanadi.
Tarbiya jaaryonida oʻquvchining onginigina emas, balki his-tuygʻularini ham
oʻstirib borish, unda jamiyatning shaxsga qoʻyadigan axloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun
oʻquvchining ongiga (ta’lim jarayoni asosida), hissiyotiga (darsda va sinfdan
tashqari ishlarda) va irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora qilish jarayonida)
muntazam ta’sir etib boriladi. Agar oʻquvchini tarbiyalashda bulardan birortasi
(ongi, hissiyoti, irodasi) e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi.
Shuning uchun tarbiya jarayoni koʻp qirrali va murakkabdir. Maktabdagi tarbiya
jarayoni toʻxtovsiz davom etadigan jarayon boʻlib, unga oʻqituvchi, tarbiyachi
rahbarlik qiladi va u tarbiyaning ayni vaqt uchun zarur boʻlgan maqsadini, shu
maqsadni hal qilishga xizmat etadigan faoliyatini belgilaydi. Oʻquvchilarning shu
faoliyatiga ishtirok etishini ta’minlab, ular oʻrtasida ijtimoiy, jamoa va oʻrtoqlik
aloqalari va munosabati uchun sharoit yaratadi.
Oʻquvchilarni faoliyatda qatnashishlari orqali ularning mustaqilligi ijodiy
tashabbuskorligi oʻsib borishiga erishiladi. Ana shu jarayonda bolaning qarashlari,
e’tiqodlari va voqea hodisalarga oʻz nuqtai nazari vujudga keladi va
mustahkamlanib boradi. Bular bolaning atrof-muhitning ta’siriga nisbatan qanday
munosabatda boʻlishini belgilaydi.
Shunday qilib, maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish va kamolga
etkazish jarayonidan iborat boʻlib, uning mazmuni ta’limdagidek alohida
predmetlarda emas, balki oʻquvilarning hayot-faoliyatlari va oʻzaro
munosabatlaridan tashkil topadi. Mana shulardan tarbiya jarayonining oʻziga xos
xususiyatlari kelib chiqadi.
Tarbiya jarayonida pedagogik talab
Pedagogik talab tarbiya jarayonida boshlangʻich usuli boʻlib, tarbiyalanuvchining
muayyan faoliyatini ragʻbatlantirishni yoki toʻxtatishni va aniq amaliy hamda
insoniy sifatlarni namoyon qilishni ta’minlaydi.
Talab qilish usuli oʻquvchilarning koʻpgina axloqiy sifatlarini shakllantirishga
yordam beradi, shu bilan birga tarbiyalanuvchilarda oʻziga nisbatan mas’uliyat va
talabchanlikni rivojlantirishda alohida vazifani bajaradi.
Yagona pedagogik talablarni qarab chiqar ekanmiz, faqat bizning
jamiyatimizdagina xalqning ma’naviy-siyosiy birligini mustahkamlashda pedagogik
talab tarbiya jarayonining ta’sirchan usuliga aylanishi mumkin.
Oʻqituvchi oʻquvchilar bilan ishlar ekan, ularni faoliyatini tashkil etar ekan, oʻz
koʻrsatmalari bilan oʻquvchilarning ayrim harakatlarini ragʻbatlantiradi. Oʻquv va
tarbiyaviy ishlar jarayonida ularga muayyan mulohazalar bildiradi, tanbeh beradi
yoki ragʻbatlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim buyruqlari qisqa va loʻnda boʻlib,
sezilar-sezilmas majbur qilishga oʻxshab ketsa-da boshqalari acha keng tushintirish
yoʻl-yoʻriqlar shakliga ega boʻladi. Bir xillari oʻquvchilarni faqat ishga jalb qilish
zaruriyati tufayli, boshqalari bolalarning ayrim koʻnikma va malakalarini
oʻzlashtirishga tuzatish kiritish ehtiyoji bilan vujudga kelgan; ayrimlari
oʻquvchilarning keraksiz va notoʻgʻri harakatlarini toʻxtatsa, boshqalari
muvaffaqiyatli harakatlarni mustahkamlaydi va qoʻllab-quvvatlaydi. Pedagogning
talabisiz oʻquvchilarning oʻquv va ijtimoiy foydali faoliyatini tashkil etishni
tasavvur etib boʻlmaydi.
Tajribali pedagog bolalar huzuriga keng harakatlar dasturi bilan birga boradi, oʻz
tarbiyalanuvchilaridan har biri qachon nima qilinishini aniq, muayyan tarzda biladi.
Zero, talablar ana shu dasturni ularning ishlari va xatti-harakatlarida amalga oshirish
vositasidir, xolos. Tarbiya jarayonida pedagogik talablarning asosiy turlari va
shakllarini qarab chiqamiz.
Pedagogning talablari vositasiz talablar boʻlishi mumkin, bunda tarbiyachi
ulardan muayyan harakatlarga erishishni kutadi.
Pedagogning talablari vositali talablar boʻladi, bunda oʻqituvchi oʻz talablari
bilan bolalarda oʻz doʻstalriga nisbatan navbatdagi talablarni keltirib chiqaradi.
Talablarning asosiy shakllari, bu usulning u yoki bu shaklini tanlash pedagogik
vaziyatni ikkita asosiy shartdan, ikki omilda vujudga keladi.
Birinchi omil – kimdan talab qilinsa, oʻshaning talab qiluvchiga munosabatidir.
Ikkinchi omil – bu tarbiyalanuvchining pedagog ragʻbatlantiradigan faoliyatiga
munosabatidir. Umuman olganda, bu munosabatlarni biz ijobiy, betaraf va salbiy
munosabatlar deb ta’riflaymiz, holbuki amalda bu munosabatlarning juda koʻpdankoʻp koʻrinishlari ham boʻlishi mumkin.
Endi talab shakllariga toʻxtalib oʻtamiz. Talab toʻppa-toʻgʻri boʻlishi mumkin,
bunda oʻqituvchining murojaati qat’iy, dadil ohangda ifodalangan aniq koʻrsatmaga
ega boʻlishi mumkin.
Toʻppa-toʻgʻri talab oʻquvchilar bilan ishlashning birinchi kunlarida ayniqsa
ta’sirchan boʻladi. Samimiy, oshkora, ishonarli, qizgʻin va qat’iy talab boʻlmasa,
tarbiyaviy jarayonni boshlab boʻlmaydi, binobarin, kimda-kim ikkilanuvchilardan
berilgan va’dani shuvab ketuvchilardan ish boshlashni oʻylasa, u xato qilgan boʻladi.
Shuni ham aytib oʻtamizki, toʻppa-toʻgʻri talab koʻpincha oʻquvchining pedagogga
yoki u boshlagan faoliyatga betaraf munosabatda boʻlishi sharoitida ishlatiladi.
Bunday vaziyatda toʻppa-toʻgʻri, vositasiz talabning quyidagi qoidalariga rioya
qilish ayniqsa muhimdir.
Birinchi qoida: odatda talab, ijobiy boʻlishi, ya’ni mutlaqo muayyan xattiharakatni keltirib chiqarish, bolalarning u yoki bu harakalarini shunchaki
ta’qiqlamasligi, toʻxtatmasligi lozim. Albatta, oʻqituvchining ta’qiqlashlaridan
ayniqsa oʻquvchilar belgilangan xulq-atvor qoidalarini har xil tarzda buzgan
hollarda foydalaniladi. Biroq pedagoglar talablarning asosiy mazmunini
ta’qiqlashlar tashkil etmaydi.
Ikkinchi qoida: toʻppa-toʻgʻri talab yoʻl-yoʻriq tarzida, ya’ni bir xil ma’noli,
aniq va tushinarli boʻlishi lozim. Dastlabki paytlarda oʻquvchilarning yangi
harakatlarini ragʻbatlantirganda talab yoʻl-yoʻriq berish bilan qoʻshilib ketganday
boʻladi, ularni aniq ta’riflab beradi.
Uchinchi qoida: pedagog har qanday oqilona, aniq va tayyorlangan toʻppa-toʻgʻri
talabi albatta bajarilishi, oxirigacha etkazilishi kerak. Shuni esda tutish kerakki,
oʻxshash pedagogik harakat qonunning namoyon boʻlishi natijasida har bir yangi
talabning bajarilishi pedagogni keyingi talablarining kuchli va ta’sirchanligini
oshiradi, oʻquvchida tarbiyachiga aql-idrok bilan aniq boʻysunish odatini
shakllantiradi. Va aksincha: har bir bajarilmagan talab shundan keyingi talablarning
samaradorligini pasaytiradi.
Talab mazmun jihatdan ham, shakl jihatdan ham rivojlanib boradi. Pedagogik
vaziyat qandaydir oʻzgarmas bir narsa emas. U yoki bu usullarni tatbiq etib, bolalar
faoliyatida muvaffaqiyatga erishib, pedagog shu bilan birga vaziyatning zarur
yoʻnalishida rivojlanishni boshqaradi. Pedagog toʻppa-toʻgʻri talablarni qoʻyar ekan,
bolalar bilan muayyan munosabatlarga kirishadi va ayni vaqtda ularda bajariladigan
faoliyatga munosabatni shakllantiradi.
Vositali talablarda tarbiyachining maqsadi toʻgʻridan-toʻgʻri ifodalanmaydi,
pardalangan shaklda boʻladi va ragʻbatlantiruvchi omil sifatida faqat talabning
oʻzidan emas, balki psixologik omillardan – bolaning turli kechinmalaridan, histuygʻularidan foydalanadi.
Vositali talablarni uch guruhga boʻlish mumkin.
Birinchi guruh pedagogning tarbiyalanuvchiga boʻlgan ijobiy munosabatini
ifodalash bilan bogʻliqdir. Bular iltimos, ishonch, ma’qullashdir. Ularni ijobiy
talablar deb ataymiz.
Ikkinchi guruh tarbiyachining bolalarga boʻlgan munosabatini yaqqol ifodalaydi,
balki tarbiyalanuvchilarning ragʻbatlantiruvchi munosabatlariga asoslanadi. Bular
maslahat, sha’ma, shartli talab va oʻyin shaklidagi talabdir. Ularni bartaraf talablar
deb ham ataymiz.
Vositali talablarning uchinchi guruhi tarbiyalanuvchining faoliyatiga, uning u
yoki bu axloqiy sifatlarning namoyon qilishga salbiy munosabatni namoyish qiladi.
Bular – fosh qilish, ishonchsizlik bildirish va doʻq qilishdir.
Iltimos – u pedagoglar bilan oʻquvchilar oʻrtasidagi doʻstona munosabatlarni
rivojlantirishga asoslanadi va umumiy ishda ularni hamkorligini amalga oshirish
vositasi hisoblanadi. Iltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan shu bilan farq
qiladiki, ishni bolaning oʻzi batamom oʻz hohishiga qoʻyib beradi. Oʻquvchi har
qanday vazifani pedagogning majbur qilishi orqali emas, oʻz ixtiyori bilan
bajarayotganini his qilsin.
Ishonch bilan talab qilish – eng kuchli tarbiyaviy vositadir. U inson faoliyatining
qudratli omillarini harakatga keltiradi: oʻzining boshqa kishilar uchun foydali
ekanligini his qilish, oʻrtoqlari ishonchini oqlash istagini paydo qiladi. Koʻpincha bu
- ancha murakkab va mas’uliyatli ba’zan faxrli topshiriq boʻladi.
Talab ma’qullash muayyan sifatda bolalar faoliyatining kuchli omiliga
aylantiradi. Ba’zan tarbiyalanuvchi alohida murakkab vazifalarni hal qilishda
qoʻllab-quvvatlashga muhtoj boʻladi, pedagogning ma’qullashi dastlabki
qadamlardayoq uning muvaffaqiyatini ta’minlaganday tuyuladi, oʻz kuchiga
ishonch uygʻotib, bundan keyingi intilishlar manbai boʻlib xizmat qiladi. Talabmaslahat-iltimos kabi, maslahatni ham majbur qilib, tiqishtirmaydilar, tanlash
huquqi bolaning oʻzida qoladi. Bu shakl ishga ongli munosabatni rivojlantiradi,
pedagogni katta yoshdagi oʻrtoq deb bilishga oʻrgatadi. Uning obroʻsi keng
bilimlarda, katta hayotiy tajribada, mahoratda yashirinib yotganligiga asosalanadi.
Shu bilan birga maslahat – bu hamma narsani ipidan ignasigacha tasvirlab beradigan
yoʻl-yoʻriq emas, balki koʻpincha yechimlarni mustaqil izlashga undashdan
iboratdir.
Vositasiz talabning bu shakli yana shunisi bilan foydaliki, u bolalarni
muayyan vaziyatlarda, ayniqsa qiyinchiliklarda oʻquvchilar bilan maslahatlashishga
oʻrgatadi. Oʻz navbatida pedagoglar oʻzlariga bolalar maslahat uchun murojaat
qilishini qadrlashishini, oʻzaro aloqani kuchaytirishga xizmat qiladi.
Talab-sha’ma – bolalarni muayyan xatti-harakatlarga ragʻbatlantirishning
yashirin shaklidir. Sha’ma ilgari ishlatilgan, yaxshi tanish boʻlgan talablarni,
ma’nosi ochib berilmaydigan talablarni oʻziga xos shartli qisqartirishidir. Muayyan
sharoitda sha’ma talabning «yashirin»shakli boʻlib, u faqat ikki kishiga ayon boʻladi
xolos. Boshqalarning diqqatini jalb qilmaydi.
Tarbiya jarayonida maqsadni amalga oshirish uchun foydalanadigan asosiy
pedagogik talablarni shakli ana shulardaniborat u yoki bu talabning tanlash
pedagogning oʻzboshimchalik bilan ish koʻrishga bogʻliq boʻlmay, balki, pedagogik
vaziyatni qanday sodir boʻlishiga bogʻliqdir.
Tarbiya-ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda
tutgan xolda, oʻqituvchining oʻquvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan oʻzaro
amaliy va nazariy mulokotdir. Tarbiya jarayoning jamiyat taraqqiyotidagi roli
nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash
va bu xatti-xarakatni sekin-asta koʻnikmaga aylantirib borish lozim. Insonning
mushoxada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi va mushoxada qilish aqlni peshlaydi.
Aqlni ongni saklaydi. Bola oʻqishni, tarbiya olishni istaydi, katta boʻlib jamiyat
hayotida faol ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday
munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini
bilishi kerak. Shu bilan birga bola oʻzini oʻzgartirishda faol ishtirokchi ekanligini
ham unutmaslik lozim.
Oʻqituvchi-doʻst, murabbiy, yoʻl boshlovchi boʻlgandagina oʻquvchilar
oʻzlarining ichki olamlarini ochib koʻrsatadilar. Yuqorida aytganimizdek, tarbiya
tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini oʻz ichiga olgan ikki yoqlama jarayon.
Tarbiyachilar bilim va tarbiyaga ega boʻlgan kishilar, tarbiyalanuvchilar - bilim va
tajriba oʻrganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada faol
faoliyat koʻrsatmasalar, tajriba va bilim oʻrgana olmaydilar.
Demak, tarbiya metodi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi
faoliyat va oʻzaro ta’sir koʻrsatish usullaridir. Shaxsni shakllantirish maqsadida,
bolaning ongi, his-tuygʻulari, irodasi, xulq-atvori va munosabatlari tizimiga ta’sir
koʻrsatish uchun tarbiya metodlari ishlatiladi. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya metodlari
tarbiya usullari, deb ham yuritiladi.
Tarbiya metodlarini tanlab olish shartlari. Metodning ijobiy va salbiysi
boʻlmaydi, tarbiya jarayonida ma’lum yoʻlni yuqori darajadagi samarali va
samarasiz deya baholash mumkin emas. Met odning samaradorligini u
qoʻllanilayotgan sharoit nuqtai nazaridan baholash mumkin.
Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bogʻliq:
1. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Maqsad
nafaqat metodlarni oqlaydi, balki ularni aniqlab beradi. Maqsad qanday boʻlsa, unga
erishish metodlari unga muvofiq boʻlishi zarur.
2. Tarbiya mazmuni. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar
bilan toʻldirilgan boʻlishi mumkin. Shuning uchun metodlarni umuman mazmun
bilan emas, balki aniq fikr bilan bogʻlash gʻoyat muhimdir.
3. Tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish. U yoki shunga
oʻxshash vazifalar tarbiyalanuvchilarning yoshi bilan bogʻliqlikda hal qilinadi. Yosh
bu oddiygina qaraganda yashaganlikning son koʻrsatkichi emas. Unda egallangan
ijtimoiy tajriba, psixologik va axloqiy sifatlarning rivojlanganlik darajasi oʻz aksini
topadi. Aytaylik, mas’uliyat tuygʻusini bosh langʻich ta’lim, oʻrta ta’lim va oʻrta
maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim olayotgan oʻquvchilarda ham
shakllantirish mumkin. Biroq har bir bosqichda mazkur sifatni shakllantirish
borasida turli metodlar qoʻllaniladi.
4. Jamoaning shakllanganlik darajasi. Oʻzini oʻzi boshqarishning jamoa
shaklining rivojlanishi bilan bogʻliqlikda pedagogik ta’sir koʻrsatish metodlari ham
oʻzgarmasdan kelmoqda. Bizga ma’lumki boshqaruvning moslashuvchanligi
tarbiyachining tarbiyalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli hamkorligining zaruriy
sharti.
5. Tarbiyalanuvchilarning individual oʻziga xosliklari. Umumiy metodlar,
umumiy dasturlarning oʻzi tarbiyaviy oʻzaro ta’sir etishning asosi boʻla olmaydi.
Ularga indivudual va shaxsiy tuzatishlar kiritish zarur. Insonparvar pedagog har bir
shaxs oʻziga xosligini rivojlanishiga, oʻziga xosligini saqlashga, oʻzining «Men»ini
roʻyobga chiqarishga imkon beradigan metodlarni qoʻllashga harakat qiladi.
6. Tarbiyaviy shart-sharoitlar. Unga moddiy, psixofiziologik, sanitargigiyenikdan tashqari sinfda yuzaga keladigan munosabatlar: jamoadagi iqlim,
pedagogik rahbarlik usuli va boshqalar tegishlidir. Ma’lumki, mavhum shartsharoitlar boʻlmaydi, ular hamisha aniq. Ularning birlashuvi aniq holatlarda
koʻrinadi. Tarbiya amalga oshadigan sharoit pedagogik vaziyatlar deb ataladi.
7. Tarbiya vositalari. Tarbiya metodlari tarbiya jarayonining tarkibiy qismi
sifatida yuzaga chiqadigan tarbiya vositalaridan tashkil topadi. Metodlar ular bilan
mustahkam bogʻlangan va birgalikda qoʻllaniladigan boshqa tarbiya vositalari ham
mavjud. Masalan, metodlarni samarali qoʻllash uchun zaruriy yordam beruvchi
koʻrgazmali qurollar, tasviriy san’at asarlari va musiqa san’ati, ommaviy axborot
vositalari.
8. Pedagogik malakani egallaganlik darajasi. Tarbiyachi odatda faqat oʻzi
biladigan va qoʻllay oladigan metodlarni tanlab oladi. Koʻplab metodlar murakkab
boʻlganligi bois, oʻqituvchidan koʻp kuch ishlatishni talab etadi. Bunday
mas’uliyatdan boʻyin tovlaydigan pedagoglar ularsiz faoliyatni tashkil etishga
harakat qiladi. Natija esa turli obrazli, xilma-xil maqsad, vazifa, shart-sharoitlardan
kelib chiqib metodlardan foydalanishga qaraganda past samaraga ega boʻladi.
9. Tarbiya vaqti. Qachonki, vaqt kam, maqsad esa katta boʻlsa, «kuchli
harakatga keltiradigan» metodlar qoʻllaniladi, qulay sharoitlarda esa, tarbiyaning
«oddiy» metodlaridan foydalaniladi. Tarbiyani «kuchli harakatga keltiradigan» va
«oddiy» metodlarga boʻlinishi shartli: birinchisi tanbeh berish va majbur qilish bilan,
ikkinchisi nasihat qilish va doimiy oʻrgatish bilan bogʻliq.
10. Kutiladigan natija. Metodni tanlayotganda, tarbiyachida muvaffaqiyatga
erishishga nisbatan ishonch boʻlishi kerak. Buning uchun qoʻllanilayotgan metod
qanday natijaga olib kelishini oldindan koʻra bilish kerak.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida ta’riflab berilgan tarbiyaning
umumiy metodlari oʻquvchilarga pedagogik ta’sir koʻrsatish metodlarini hammasini
qamrab olmaydi.
Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun tarbiya
jarayoni ham takomillashib boraveradi.
Tarbiyaning metodini muvaffaqiyatli qoʻllanishiga, bu metod mazkur sinf
jamoasining tarbiya tizimidan qanchalik oʻrin olganiga, qoʻllanilayotgan tarbiya
vositalari qanchalik javob berishiga bogʻliqdir.
Sharq mutafakkirlarining tarbiya haqidagi nazariyalari. Sharq mutafakkirlari
oʻz asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri masalalariga alohida oʻrin bergan.
Masalan, Abu Nasr Forobiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini
anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning
fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tugʻilganda mavjud boʻlgan boʻlsa,
aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini,
urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, ijtimoiy munosabatlar
jarayonida shakllanadi.
Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson bilimlarni oʻzlashtirar ekan, tirik
mavjudotning yaratilish tarixigacha boʻlgan ma’lumotlarni oʻzlashtira oladi, ularni
yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi:
“Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim
olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan
solishtirib koʻradi, oʻz bilimlarining chinligini aniqlaydi”. Mutafakkir insonning
bilimlarni oʻzlashtirishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: “Ilmlar
koʻpdir. Ular zamoni iqbolli boʻlib, turli fikr va xotiralar ularga qoʻshilib borsa,
koʻpayadi. Odamlarning ilmlarga ragʻbat qilishi, ilmlarni va ilm a’llarini
hurmatlashi oʻsha iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm a’lini
hurmat qilishi turli ilmlarning koʻpayishiga sabab boʻladi”.
Abu Ali ibn Sino esa bilimni chuqur oʻzlashtirish donishmandlik ekanligini
aytadi: “Ilm narsalarning inson aqli yordami bilan oʻrganilishidir. Bilim deb esa,
narsalarni idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yoʻldan
toymasdan turib unga erishishi kerak boʻladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiqoydin boʻlsayu, isbotlar chinakamiga boʻlsa, u holda bunga hikmat – donishmanlik
deyildi”.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig” (“Saodatga boshlovchi bilim”) asari
ta’bir joiz boʻlsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson
kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi
toʻgʻrisidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli boʻlish ezgu ishlar
tantanasini ta’minlovchi garov boʻlib, uning yordamida hatto osmon sari yoʻl
ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, goʻyo koʻkka yoʻl topiladi.
Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi, oradan toʻqqiz-oʻn
asr vaqt oʻtgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt etishga
muvaffaq boʻldi.
Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilmma’rifatni rivojlantirishga yoʻnaltirish etakchi oʻrin tutadi. Binobarin, ilm-ma’rifat
zulm va bid’atdan forigʻ boʻlish yoʻlidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan “Xilvat
dar anjuman”, “Safar dar vatan” gʻoyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda amaliyot
yordamida oʻzlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Bahs-munozaralarda,
doimiy izlanishlarda hosil boʻlgan ilm puxta va mustahkam boʻladi.
Alisher Navoiy bilimlarni izchil, uzluksiz oʻzlashtirish zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, ilm oʻrganish mashaqqatli yumush boʻlib, uni oʻrganishda ayrim
qiyinchiliklarni yengib oʻtishga toʻgʻri kelishi, bu yoʻlda chida mli, qanoatli,
bardoshli boʻlish orqaligina mukammal bilimga ega boʻlish mumkinligini
ta’kidlaydi.
Abdulla Avloniy ilmni afzalligini quyidagicha bayon etadi: “Ilm dunyoning
izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun gʻoyat muqaddas bir fazilatdur,
zeroki, ilm bizga oʻz ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi koʻrsatur, zehnimizni,
fikrimizni qilich kabi oʻtkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidur”. Alloma
bilim insonni jaholatdan qutqarishning samarali vositasi ekanligiga ham urgʻu
beradi: “Ilm bizni jaholat qorongʻusidan qutqarur, madaniyat, ma’rifat dunyosiga
chiqarur, yomon fe’llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq, odob sohibi qilur.
Bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz,
himmatimiz, gʻayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bogʻliqdur”.
Oʻquvchi dunyoqarashini shakllantirishning bir necha maqbul shakl, metod va
vositalari boʻlib, ular sirasida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-gʻoyaviy, iqtisodiy,
huquqiy, estetik va ekologik mavzularda tashkil etiluvchi suhbatlar, bahsmunozaralar, ma’ruzalar, muammoli vaziyatlarni yaratish asosida oʻquvchilarni
fikrlashga undovchi amaliy treninglar, debatlar, mustaqil ishlar, shuningdek,
ishchanlik oʻyinlari samarali sanaladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida fanlararo aloqadorlik, ijtimoiy va tabiiy
omillarning oʻzaro muvofiq kelishiga erishish omillari, atrof-muhit hamda ijtimoiy
munosabatlar ta’sirida shaxs kamolotini ta’minlashga erishish imkoniyatidan
unumli foydalanishga intilish maqsadga muvofiq.
Tarbiya tamoyillari – tarbiya nazariyasining asosiy yetakchi qoidalari boʻlib,
tarbiya jarayonini tashkil etish mazmuni, shakl, metod va vositalarini toʻgʻri
tanlanishini belgilaydigan boshlangʻich asoslar hisoblanadi.
Tarbiya jarayoni quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi:
- tarbiya maqsadining aniqligi;
- bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati;
- ixtiyoriylik;
- yoʻnaltirilganlik;
- oʻz-oʻzini anglash;
- jamoaviylik;
- insonparvarlik;
- ilmiylik;
- pedagogik jarayonning hayot va amaliyot bilan bogʻliqligi;
- izchillik;
- uzluksizlik;
- tizimlilik;
- koʻrsatmalilik;
- estetik gʻoyalar ustuvorligi.
Tarbiya metodlari (yunoncha “methodos” – tadqiqot usuli, yoʻli) – tarbiya
maqsadiga erishish, tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuygʻulari va xulqiga ta’sir
etish yoʻllari.
Tarbiya metodlari quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Shaxs ongini shakllantiruvchi metodlar.
2. Ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari.
3. Xulq va faoliyatni ragʻbatlantirish metodlari.
4. Oʻz-oʻzini tarbiyalash metodlari.
Oʻquvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlar, e’tiqod, dunyoqarashni
shakllantirish maqsadida ularning ongi, his-tuygʻusi, irodasiga ta’sir koʻrsatish
usullari ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar sanaladi. Mazkur metodlar yoshlar
tomonidan hayot mazmunining tushunib olinishini ta’minlaydi.
Hikoya, etik suhbat, tushuntirish, izohlash, ma’ruza, ishontirish, nasihat,
yoʻriqnoma, munozara, ma’ruza, namuna ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar
sirasiga kiradi.
Tushuntirish ijtimoiy ongni shakllantirishda koʻp ishlatiladigan usul boʻlib, u
orqali ta’lim oluvchilarni jamiyatda kechayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
jarayonlar, shaxslararo munosabatlar mazmuni, ijtimoiy-axloqiy va huquqiy
me’yorlar, ularga amal qilish, shaxs tomonidan oʻzligini anglash hamda jamiyatda,
jamoada muayyan oʻrinni egallashga oid ma’lumotlar bilan tanishtirishga xizmat
qiladi.
Oʻquvchi shaxsini gʻoyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda
oʻqituvchining jonli nutqi, oʻquvchi bilan oʻzaro munosabati ta’sirchan usullardan
hisoblanadi. Suhbat jarayonida oʻquvchi shaxsini yaqindan anglash mumkin, u
haqidagi tasavvurlar yanada boyiydi. Ta’lim oluvchi bilan suhbatlashish jarayonida
uning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan ma’lumotlar beriladi, ijtimoiy
va tabiiy borliqqa nisbatan munosabat baholanadi, ijobiy sifatlar ragʻbatlantirilib,
salbiy holatlar aniqlanib, ularni bartaraf etish yoʻl-yoʻriqlari koʻrsatiladi.
Ta’lim oluvchining ijtimoiy ongini shakllantirish uchun tashkil etiladigan
suhbatlar uchun quyidagi mavzular yoʻnalish sifatida tanlanadi:
1) etik mavzular (ijtimoiy ma’naviy-axloqiy me’yorlar, jamiyatda ustuvor oʻrin
tutuvchi ijtimoiy munosabatlar, jamoa orasida oʻzini tutish qoidalari va boshqalar);
2) estetik mavzular (tabiat goʻzalligi, shaxslararo munosabatlar, inson goʻzalligi);
3) siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari, xalqaro
munosabatlar va hokazolar);
4) ta’lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va oʻsimliklar dunyosi,
elektronika va boshqalar).
Hikoya oʻqituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa, voqealarning yaxlit
yoki qismlarga boʻlib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yoʻli bilan
ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishini ifodalovchi metod sanaladi.
Namuna – shaxsga atrofdagilar (xususan, oʻqituvchilar, ota-onalar, yoshi katta
kishilar)ning yurish-turish, muomala, tartib-intizom qoidalariga rioya qilish,
kundalik faoliyatni tashkil etishda oʻrnak, ibrat boʻla olishlarini ifodalovchi metod
sanaladi.
Yosh avlod uchun quyidagi pedagogik hodisalar namuna boʻla oladi:
1. Ota-onalarning yurish-turishi, bir-birlariga bilan oʻzaro munosabatlari, kundalik
faoliyatni tashkil etishlari, atrofdagilar nisbatan yondashuvlari;
2. Oʻqituvchilarning hamkasblari, rahbarlari, shuningdek, oʻquvchilar bilan oʻzaro
munosabatlari, nutq va muomala odobi, kasbiy faoliyatni olib borishdagi
mas’uliyatlari;
3. Ishlab chiqarish ilgʻorlari, umuminsoniy hamda milliy ilm-fan, madaniyat
ravnaqiga munosib hissa qoʻshgan shaxslarning hayoti va faoliyatlari;
4. Badiiy asarlar, kinofilmlar, spektakllar qahramonlarining xatti-harakatlari,
ma’naviy qiyofasi;
5. Afsonaviy va tarixiy milliy qahramonlar, Vatan ozodligi uchun kurashgan
shaxslarning jasoratlari;
6. Favqulodda vaziyatlar da fuqarolik, insoniylik burchini sidqidildan ado etgan
shaxslarning xatti-harakatlari;
7. Tengdoshlarning ijtimoiy munosabatlar jarayonida, turli vaziyatlarda oʻzlarini
tuta olishlari, irodali, matonatli, axloqli ekanliklarini namoyon eta olishlari va
boshqalar.
Ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari – muayyan mashq yordamida bolalar
faoliyatini toʻgʻri, maqsadga muvofiq, puxta tashkil qilish orqali ularni axloqiy
me’yor, xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantiruvchi usullar sanaladi.
Odatlantirish, mashqlantirish (mashq qildirish), topshiriq, pedagogik talablar,
jamoat fikri, tarbiyalovchi vaziyat kabilar ijtimoiy xulqni shakllantirish metodlari
sirasiga kiradi.
Mashq – aqliy yoki amaliy (jismoniy) harakatlarni bajarish koʻnikmalarini
egallash yoʻlida muayyan amal, harakatni koʻp marta takrorlash.
Mashqlantirish (mashq qildirish) – muayyan xatti-harakatlarni koʻp
marotaba takrorlashga qaratilgan harakat mohiyatini ifodalovchi metod hisoblanadi.
Mashqlantirish natijasida muayyan koʻnikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi,
oʻquvchining aqliy qobiliyati oʻsadi, axloqiy sifatlari boyiydi, hayotiy tajribasi
ortadi.
Tarbiya amaliyotida mashq qildirishning quyidagi turlari mavjud:
1) faoliyatda mashq qilish;
2) kun tartibi doirasida bajariladigan mashqlar;
3) maxsus mashqlar.
Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy va jamoa faoliyatini tashkil etish,
oʻzaro munosabatlarni yoʻlga qoʻyish odatlarini tarbiyalashga qaratilgan.
Kun tartibi mashqlari ta’lim oluvchilarni belgilangan kun tartibiga amal qilishga
odatlantirish, u bilan bogʻliq ravishda muayyan harakatlarni bajarish, ish va boʻsh
vaqtdan toʻgʻri foydalanishga oʻrgatish uchun xizmat qiladi.
Maxsus mashqlardan tanlangan soha boʻyicha nazariy bilim, amaliy hamda
xulqiy koʻnikma, malakalarni hosil qilishda foydalaniladi.
Topshiriq metodi oʻquvchilarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba
koʻnikmalarini shakllantirish maqsadida qoʻllaniladi. Oʻquvchilarning topshiriqlarni
jamoa boʻlib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida
ahamiyatga ega.
Pedagogik talab turli xatti-harakatlarni bajarish, muayyan faoliyatda ishtirok
etish jarayonida oʻquvchi tomonidan amal qilinishi zarur boʻlgan ijtimoiy xulq-atvor
me’yorlari va tarbiyaviy ta’sirning muhim usullaridan biri boʻlib, u ma’lum
harakatlarni ragʻbatlantirish yoki toʻxtatish, shaxsni ijobiy harakatlarga undash
xarakteriga ega boʻladi.
Topshiriq – ta’lim yoki tarbiya jarayonida oʻquvchi zimmasiga yuklanadigan
muayyan vazifa.
Jamoatchilik fikri – ijtimoiy voqealarga, turli guruhlar, tashkilotlar, ayrim
shaxslar faoliyatiga boʻlgan yashirin yoki oshkora munosabatlarni oʻz ichiga
oladigan ijtimoiy ong shakli boʻlib, u yordamida jamiyat a’zolarining xattiharakatlari, xulq-atvorlari, yurish-turishlari, faoliyatlari, atrofdagilar bilan
muomalalari, munosabatlari ijtimoiy axloq me’yorlariga muvofiq baholanadi va
tartibga solinadi. Mohiyatiga koʻra jamoatchilik fikri muayyan ijtimoiy masalalarni,
taniqli shaxslar yoki umuman olganda, jamiyat a’zolaridan ixtiyoriy birining xattiharakati, xulq-atvori, yurish-turishi, faoliyati, atrofdagilar bilan muomalasi hamda
munosabatining ma’qullanishi yoki qoralanishini ifodalaydi. Shu jihati bilan
jamoatchilik fikri tarbiyalovchi xarakter kasb etadi.
Tarbiyalovchi vaziyatlar – tabiiy ravishda sodir boʻladigan yoki sun’iy hosil
qilinib, shaxsda u yoki bu ma’naviy-axloqiy sifat, xulq-atvor, koʻnikma,malakalarni
shakllantirishga yoʻnaltiriladigan holat, sharoit hisoblanadi.
Xulq va faoliyatni ragʻbatlantirish metodlari – tarbiyalanuvchining xatti-harakati
va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida unga ishonch bildirish, koʻngilini koʻtarish
va uni qoʻllab-quvvatlash usullari sanaladi.
Xulq va faoliyatni ragʻbatlantirish metodlari sirasida musobaqa,
ragʻbatlantirish, jazolash kabi metodlar namoyon boʻladi.
Musobaqa (arabchadan tortishuv, bellashuv) metodi – shaxslarda ma’naviyaxloqiy (sh u jumladan, irodaviy), jismoniy, estetik sifatlarni shakllantirish, uning
dunyoqarashini boyitish maqsadida tashkil etiladigan, kim oʻzish, yaxshiroq natijaga
erisha olish xarakteridagi bellashuv.
Tarbiya jarayonida ragʻbatlantirishning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1) Oʻquvchining zimmasiga mas’uliyatli vazifani yuklash;
2) Maqtash (ota-onalar, oʻquvchilar jamoasi oldida);
3) Estalik sovgʻasini berish (badiiy kitoblar, oʻquv qurollari va b.sh.);