1-mavzu. Tarix o‘qitish metodikasining predmeti, maqsadi va vazifalari. Tarix darsi, tuzilishi, uning turlari va zamonaviy talablar Reja
Tarix o’qitish jarayoni ikki yo’l bilan o’rganiladi
Download 162.43 Kb. Pdf ko'rish
|
1- маъруза (2)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Biroq, o’qituvchi qilgan ijodiy izlanishlarning ilmiy eksperimentdan farqi, avvalo shundaki
Tarix o’qitish jarayoni ikki yo’l bilan o’rganiladi.
Birinchisi, kuzatish metodidir. Bu metoddan foydalanganda turli xildagi o’quv- metodik adabiyotlar, o’quvchilarning yozma ishlari, ma’ruzalari, ularning javoblari, o’qitishga berilgan baho va xulosalar bilan tanishib chiqiladi, darslar kuzatiladi, o’quvchilarning bilimi va malakalari o’rganiladi. Shunday qilib, kuzatish metodidan foydalanganda, tadqiqotchi tarix o’qitishning mavjud tajribasi doirasidan chetga chiqmaydi, uni tabiiy ravishda kuzatadi va o’rganadi. Ikkinchisi eksperiment metodi. O’qituvchi o’qitish jarayonini o’zi xohlaganicha uyushtiradi. Xullas, ijodiy ish qiladi va uning bu ishi ilmiy eksperimentga o’xshab ketadi. Biroq, o’qituvchi qilgan ijodiy izlanishlarning ilmiy eksperimentdan farqi, avvalo shundaki, o’qituvchi darsda amaliy vazifani hal qiladi, uning xuloslari esa, o’z faoliyatining natijasi bo’ladi. Ilmiy eksperimenda ko’pchilik o’qituvchilarning ishi uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar tadqiq etiladi, chiqarilgan xuloslar ilmiy asosda rasmiylashtiriladi. Shuning uchun ham tarix o’qitish jarayonini tadqiq etishdagi kuzatish metodini eksperimental tadqiqotdan farq qila bilish kerak. Metodika fanini o’rganishda talabalar pedagogika va psixologiya kurslaridan olgan bilimlariga tayanadilar, bu fanlar ham jahon va vatan tarixi bilan bevosita bog’langan. Shuningdek talabalar quyidagi fanlarni ham puxta egallashlari kerak: -tarix – tarixiy bilimlarni darajasini o’rganishda; -filosofiya – sivilizatsion rivojlanishning tarixiy jarayon ekanligi tahlil etishda; -pedagogika – shaxsni kamol toptirish, o’qitish va tarbiyalash vazifalarini hal etishda; - psixologiya – insonning psixologik jihatlarini o’rganishda; -sotsiologiya fanlari– o’quvchi shaxsi va uni jamiyatdagi o’rnini aniqlashda muhim ekanligi ta’kidlanadi 1 . Tarix o’qitish metodikasi tarix fani bilan o’zviy bog’liqdir. Tarix o’qitish o’quvchilarga tarixiy voqelikni bildirishdan iboratdir. Shu jihatdan o’quvchilarning tarixiy voqelikni bilish yo’llari tarixiy tadqiqotga o’xshab ketadi. O’quvchilar tarixni o’rganishda olimlar tomonidan ilmiy jihatdan tekshirilib ko’rilgan va tahlil qilib chiqilgan faktlar hamda ilmiy xulosalarga asoslanishi bilan birga, ba'zan faktlarni yanada aniqlash, tarixiy faktlardan umumiy xulosalar chiqarish, umumiy xulosalardan yangi faktlarni o’rganish uchun foydalanishlari mumkin. Biroq, o’quvilarning tarixni o’rganishi ilmiy tekshirishidan farq qiladi. O’qitish jarayonida o’quvchilar tarix fanini va uning ba'zi tadqiqot metodlaridan bilib oladilar. Shunday qilib, tarix fani va tarix o’qitish metodikasi o’zining alohida o’rganish ob'ekti, vazifasi hamda tadqiqot metodiga ega. Tarix fani kishilik jamiyatining taraqqiyoti jarayonini o’rganadi. Kishilik jamiyatining taraqqiyot qonunlarini bilish o’tmish va hozirgi zamonni yaxshiroq tushunib olishga, kelajakni oldindan ko’rishga imkon beradi. Metodika o’qituvchilarni o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida tarix o’qitish jarayonining tarkibiy qismlari va ular o’rtasidagi qonuniyatli aloqalarni ochib berish bilan birga 1 Т. Н. Глазырина. Методика преподавания истории. Учебно-методический комплекс для студентов. Министерство образования Республики Беларусь. «Полоцкий государственный университет». 2011.cт -6 o’qitishning samaradorligini oshira borish maqsadida tarix o’qitish jarayonini tadqiq etish metodlari bilan ham qurollantiradi. Metodika tarix fani asoslarini ochib berish maqsadida tarixiy manbalar, faktlar va umumiy xulosalardan foydalanadi. O’qitish metodikasi tarix fanining ba'zi bir tekshrish metodlaridan foydalanar ekan, o’quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o’zlashtirishlarini va ularni tarix fanining ba'zi tadqiqot metodlari bilan tanishtirishni ko’zda tutadi. O’quvchilarning yangi faktlarni tahlil etish va ulardan zarur xulosalarni chiqarish paytida o’rgangan bilimlari juda ham mustahkam va ishonarli bo’ladi, shuningdek, o’quvchilar mustaqil fikrlashga o’rganadi, bu ularni tadqiqot olib borishning dastlabki usullari bilan tanishtirishga yordam beradi. Shunday qilib, o’z predmeti, vazifalari va tadqi etish metodlariga ega bo’lgan tarix o’qitish metodikasini tarix fanlari qatoriga kiritib bo’lmaydi. Tarix o’qitishda o’quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman psixik faoliyatini e'tiborga olmasdan turib, ularning o’quv faoliyatiga samarali ta'sir etib o’lmaydi. Shu sababli metodika psixologiya fani bilan chambarchas bog’liqdir. Tarix o’qitish jarayonida ustod va shogirdlar o’rtasida ma'naviy yaqinlik, sog’lom va estetik kayfiyat vujudga keltirishi o’quvchilarning o’quv faoliyatini faollashtiradi, darsning samaradorligini oshiradi. Psixologiya fani o’quvchilardagi psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarni o’rganadi, metodika esa o’quvchilarning psixik faoliyatini ularning tarixiy materialni o’zlashtirishlari bilan bog’liq bo’lgan tomonlarinigina tadqiq qiladi. Shuningdek, uning o’quvchilardagi psixik faoliyatni tadqiq etish metodlaridan ham qisman foydalanadi. Psixologiya psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi, metodika esa, tarix o’qitishning mazmuni va metodik usullar bilan psixik faoliyat orqali erishiladigan natijalar o’rtasidagi qonuniyatli bog’lanishlarni o’rganadi. Demak, har ikkala predmetning o’rganadigan ob'ektlari qisman o’xshash bo’lsa-da, vazifalari boshqa-boshqadir. Shunday qilib, tarix o’qitish metodikasi o’qitishda yaxshi natijalarga erishish, o’quvchilarning tarixiy materialni puxta o’zlashtirishi bilan faoliyati o’rtasidagi qonuniyatli bog’lanishalarni ham o’rganadi, o’quvchilarga ta'lim-tarbiya berishda psixologiya faniga suyanadi, o’quvchilarning psixik faoliyatini o’rganishda psixologik tekshirish metodlaridan foydalanish yo’llarni ham ko’rsatib beradi. Metodika ta'lim-tarbiya haqidagi pedagogika fani, uning tarkibiy qimi bo’lgan didaktika bilan chambarchas bog’langan, uning mustaqil bir tarmog’idir. Metodika pedagogik jihatdan yaxshi natijalarga erishish maqsadida ham tarix o’qitish jarayonini ham, pedagogik jarayon o’qitishda yaxshi natijalarga erishishni ko’zda tutadi. O’qitish jarayoning o’rgatish metodlari pedagogik metodlar bo’lib, o’qitish natijalarining ko’rsatkichlari ham pedagogik ko’rsatkichlardir. Shunday qilib, tarix o’qitish metodikasi pedagogika fanining mustaqil bir tarmog’i bo’lib, u o’zining mustaqil tekshirish predmetiga ega. Metodika fanining nazariy qismini egallash tarix o’qitish jarayonining umumiy qonuniyatlarini yosh avlodga ta'lim- tarbiya berish va kamol toptira borish ishini yanada takomillashtirish maqsadida foydalanishga yordam beradi. Tarix ta'limining mazmuni va sinf o’quvchilarining umumiy saviyasiga qarab bilishning umumiy qonuniyatlari turlicha namoyon bo’ladi. Tarix o’qitish metodikasi o’rganadigan eng muhim qonuniyatlardan biri o’qitish jarayonining rivojlanish qonuniyatlaridir. Bu rivojlanish ta'lim jarayonida o’quvchilarning qiziqishi, bilimi, ko’nikma, malakalari hamda tafakkurining o’sib borishida namoyon bo’ladi, ayni bir vaqtda o’quvchilarning har tomonlama yanada kamol topishini ta'minlaydi. Tarixning har bir kursi, uning bo’limi va har bir mavzusi o’quvchilarning bilim olishi, ko’nikma, malakalarga ega bo’lishi va kamol topishida muhim bir bosqich bo’lib xizmat qiladi. Binobarin, o’qituvchi tarix o’qitish jarayonida o’quvchilarning bilim va malakalarni egallashi, kamol topishi sohasida bosib o’tilgan bosqichlarni, bunday keyin bosib o’tiladigan bosqichlarni oldindan ko’ra bilishi lozim. Bunga faqat tarix o’qitishning ilmiy asoslarini puxta egallash va amalda unga suyangan holda ish tutish asosidagina erishish mumkin. Dars – o‘quv va tarbiyaviy ishlarning asosiy tashkiliy shakli. Ta’limni tashkil etishning yordamchi shakllari. O‘qituvchining darsdagi ishi barcha o‘quvchilarning darsning o‘zidayoq o‘rganilayotgan bilim asoslarini egallashlari, zarur ko‘nikma va malakalarni hosil qilishlari uchun asosiy zamin ekanligi. Dars turlari va tuzilishi. Tarix darsi va ularga qo‘yiladigan talablar. Darsning bosh g‘oyasi va uning tarbiyaviy vazifalarini to‘g‘ri va aniq belgilab olish. Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarni tarixiy voqealar ustida mustaqil fikrlashga, o‘rganilgan tarixiy meteriallardan tegishli xulosalar chiqarishga o‘rgatishi muhim ekanligi. O‘quvchilarni ko‘rgazmali vositalar tayyorlashga o‘rgatish. Tarix o‘qituvchisi har bir dars mavzuni aniqlashda tarixiylik (istorizm) sistemalilik va izchillikka doimo ijodiy yondoshib borishi lozimligi. Tarix darslari xillarini hamda tuzilishini o‘rganishda mashhur metodistlar A. A. Vagin, S. V. Ivanov, V. A. Bernadskiy, M. A. Zinovyev, P. S. Leybengrub tajribalari va tadqiqotlaridan foydalanilishi. Tarix o‘qitish metodikasiga doir uslubiy va didaktik adabiyotlarda tarix o‘qitishga bo‘lgan zamonaviy talablar. Tarix darslari tahlili va ularning turlari. Dars tahlil etishdagi aniqlilik. Dars tahlil qilish tartibi va uning ilmiy ahamiyati. Zamonaviy tarix darslarining mazmuni mustaqil O‘zbekiston Respublikasining yoshlari orasida olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy va mafkuraviy ishlar vazifalariga mos kelishi. Ma’lumki dars maktabda o'quv ishlarining yagona shakli emas. Ekskursiya, individual va guruhlarda olib boriladigan mashg'ulotlar, imtihonlar oldidan o'tkaziladigan konsultatsiyalar ham o'quv jarayonining turli shakllarini tashkil etadi. Shuning uchun ham bularning hammasi mashg'ulotlarning yordamchi turlarigina bo'lib, darsning o'quv jarayonida hal qiluvchi funksiyasi o'rnini egallay olmaydi. Boshqa fanlar kabi tarix o'qitishda ham dars o'qish turini asosini tashkil etadi. Darsning mazmuni tarixni o'rganish, ya'ni o'quvchilarga o'quv dasturida mo'ljallangan meyordagi ma’lum tarixiy bilimlar majmuasini va shu tarixiy ashyolar asosida o'quvchilarni ma’naviy jihatdan tarbiyalamoq lozim. Tarix ta’limi murakkab va ko'p qirrali jarayonni tashkil etadi. Dars jarayonida biz so'rash yoki suhbat davomida o'quvchilar bilimini tekshiramiz, ularni ilgari o'tilgan mavzular yuzasidan olgan bilimlarini yanada mustahkamlaymiz, o'rganilayetgan tarixiy materialni tahlil etish va umumlashtirish yo'li bilan uning mazmunini o'quvchilar tomonidan atroflicha o'zlashtirib olishlariga harakat qilamiz. Shuningdek, dars davomida o'quvchilarni yangi tarixiy tushunchalarni samarali o'zlashtirishlari uchun o'zlarida mavjud bo'lgan ilgarigi tarixiy material asosida ularning bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish, tizimlashtirish xususida izchillik bilan ish olib boriladi. Eng asosiysi, dars davomida o'quvchilarni o'rganilayotgan tarixiy material ustida samarali ishlash kobiliyatlari va malakalarini shakllantirib borishga erishmog'imiz lozim. Chunonchi: o'quvchi dars jarayonida tarixiy haritalar bilan erkin ishlashi va ularga qarab aniq mo'ljal olmoqlari, tarixiy hujjatlar va o'lkashunoslik materiallari ustida mustaqil ishlay bilishi, ularni qiyosiy takkoslashi, tarixiy faktlarni to'g'ri tahlil eta bilmog'i lozim. Bularning hammasi tarix darsining (umuman ijtimoiy fanlardan, jumladan inson va jamiyat kursidan o'tkaziladigan har qanday darsning) didaktik tomonini xarakterlaydi, uning g'oyaviy mazmunini atroflicha ochib berishga xizmat qiladi. Tarix darsi qator ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni hal etishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Tarix darsida ta’lim-tarbiya vazifalarining ko'pqirraligi uni o'qitishda qo'llaniladigan ko'p xilli metodlar bilan tavsiflanadi. Darsning afzalligi yana shundan iboratki, unda o'qituvchilar bilan har bir o'rganilayetgan tarixiy materiallarning sinfda frontal va individual ish olib borish imkoniyatiga ega bo'ladi. Biroq, tarix darsi oldida ta’limiy va tarbiyaviy, g'oyaviy va siyosiy vazifalarning qanchalik ko'p ekanligiga qaramasdan, alohida olingan har bir dars butun dars tizimsida ichki birlik va tugallikni tashkil etadi. Avvalo har bir dars o'z mavzusiga, nomiga ega bo'ladi. o'qituvchi esa uz navbatida davlat o'quv dasturi va darslikning mazmuniga qarab mazkur darsda o'rganiladigan mavzuni aniqlaydi. Tarix o'qituvchisi har bir dars mavzusini aniqlashda tarixiylik, tizimlik va izchillik doimo ijodiy yondoshib bormog'i lozim. Dars davomida o'rganiladigan mavzuning materiali bir necha masalalarga (savollarga) bo'lish, o'z navbatida mazkur darsning aniq rejasini tuzishga yordam beradi. Dars rejasi necha punktdan iborat bo'lishi bevosita o'rganilishi kerak bo'lgan mavzuning mazmunidan kelib chiqmog'i kerak. Mazkur o'rinda biz darsning rejasi albatta shuncha punktdan bo'lmog'i zarur degan ko'rsatmani standart sifatida tavsiya etmaymiz. Shu joizdan tarixchi metodist A.A.Vaginning dars rejasi punktlari odatda ikkitadan kam bo'lmasligi va besh-oltitadan ko'p bo'lmasligi kerak degan ko'rsatmasini o'rinsiz deb bilamiz. A.A.Vagin tarix darsi nazariyasi xususida fikr yuritar ekan, "dars mavzusi va uning rejasi o'quvchilarga ma’lum qilinishi kerak",-deb ko'rsatadi (Vagin A.A. Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole. -M.:Prosvesheniye, 1968.-S.336). Biroq, dars rejasi o'quvchilarga qanday ma’lum qilinishi kerakligini aniq ko'rsatmaydi. Ogzakimi, yozmami, hammasi birdaniga o'qib eshittirilishi yoki yozib ko'rsatilishi kerakmi yoki birin-ketinmi? Respublikamiz ilg'or tarixchilarining tajribasi dars rejasini yoki sinf doskasiga har bir punktni navbati bilan bayon qilib borish jarayonida yozishni, yoinki ko'chma doskada bir yo'la yozilgan rejani sinf doskasining bir chekkasiga ilib qo'yilgan xolda foydalanish afzalligini tasdiklagan. Har bir tarix darsining o'z mavzusi va o'z rejasiga ega bo'lishi aksiomadir. Bir necha darslarni birlashtirgan katta mavzular albatta alohida darslar mavzulariga bo'linmog'i shart. o'qituvchi hech vaqt darsni o'tgan mavzuning yakuni va yangi mavzuning boshlanishi sifatida o'tishga yo'l qo'ymaslik kerak. Fikrimizcha, bu talab nafaqat o'rta umumta’lim yoki maxsus o'quv yurti uchun bo'lmasdan, ayniqsa hamma oliy o'quv yurtlari uchun ham ma’ruza va seminar mashg'ulotlari uchun bo'lgan asosiy shartlarning ajralmas qismini tashkil etmog'i darkor. Gap shundaki, mavzutik birlikning buzilishi darsning g'oyaviy yo'nalishini, talabalarni sinfda olib boradigan mustaqil ishlarini, uy ishini bajarishni to'g'ri tashkil etishni izdan chiqaradi. Har bir dars nafaqat o'z mazmuni bilan balki uning ustida ishlash xarakteri jihatidan ham bir butun tugallangan mavzu, muammo bo'lmog'i lozim. o'qituvchi darsni bayon qilish jarayonida ishni shunday usul va turlarini mohirlik bilan qo'llamog'i kerakki, bu usul o'quvchilarni uy vazifalarini mustaqil bajarishda unga dasturul amal bo'lsin. Dars davomida bayon qilingan material albatta shu darsda atroflicha tahlil etilmog'i, fikrlashib olinmog'i kerak, ana shunday qilingandagina o'qituvchi darsni didaktik tomonidan to'g'ri tashkil etgan, o'quvchilarga o'rganilayotgan material mazmunini to'g'ri qabul qilishga yo'naltirgan, mavzudan kelib chiqqan mazmunning o'quvchilar shaxsiy e’tiqodlariga o'sib o'tishini ta’min etgan bo'ladi. Biroq, dars mavzusining aniq belgilash va uni bayon qilish rejasining mavjudligini o'zi darsning muvaffaqiyatli chiqishini ta’min etmaydi. Darsning to'la muvaffaqqiyatli chiqishini ta’minlash uchun uning g'oyaviy yo'nalishini aniqlab olmoq lozim. Darsning asosiy g'oyaviy mazmuni, uning ta’limiy va tarbiyaviy vazifalari dars jarayonida o'rganilayetgan tarixiy voqelikning moxiyati, qonuniyatlari, sababi, natijalari va ahamiyatining to'g'ri bayon qilishidagina to'la amalga oshishi mumkin. Download 162.43 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling