1. mavzu. Umumta’lim va kasb-hunar maktablarining chizmachilik fani dasturi, darsligi, standartlari va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish

22-MAVZU.
Sirkul va lekalo egri chiziqlarini bajarishga o’rgatish usullari.
Maktab chizmachilik kursida sirkul va lekalo egri chiziqlarini o'rgatishga dastur bo‘yicha alohida vaqt ajratish ko'zda tutilmagan. Lekin kasb-hunar kollejlarining mos ixtisosiik y o ‘nalishlarida sirkul va lekalo egri chiziqlari bo‘yicha talabalar nazariy va amaliy bilimlami egallashlari zarur. U m um ta’lim maktablaridagi grafika, loyihalash, dizayn yo‘nalishlaridagi to'garak, mos fakultativ m ashg‘ulotlarda sirkul va lekalo chiziqlarini, ulam ing amalda qo'llanilishi sohalarini o’quvchilar katta qiziqish bilan o ‘rganadilar. Aylana voylaridan iborat bo'lgan egri chiziqlar sirkul egri chiziqlari deb ataladi. Bunday egri chiziqlarga o ‘ramlar, ovallar va ovoidlar kiradi. 0 ‘ramlar bir nechta markazlardan spiralsimon shakidagi sirkul egri chiziqlaridan iborat bo‘ladi. kki, to'rt va uchla markazli o'ram chizmalari tasvirlangan. Biz sirkul egri chiziqlarini bajarish usullari haqida batafsil to'xtalib 0‘tirmasdan, unga bag‘ishlangan darslami tashkiJ qilisb metodikasi f,p bo'yicha tavsiyalar berishga harakat qilamiz. Pedagogik tajribalar va amaliyotning ko‘rsatishicha, o'quvchilarga qiziqarli b o igan obyekt tasvirlarini tanlab geom etrik yasashlarni tushuntirish, ulami ushbu mavzulami oson o‘zlashtirishlari hamda yaxshi eslab qolishlariga ko‘mak!ashadi. Quyida shunday topshiriq namunasini qisqacha bayoni bilan keltiramiz. Sirkui egri chiziqlari. Qisqacha tushuntirish. Sirkul egri chiziqlari ketma-ket o ’zaro tutashtiriigan aylana yoylaridan hosil b o iad i. Sirkui egri chiziqlarining turlari juda ko‘p. Biz ochiq sirkul egri chiziqlari - o‘ramlar, ulaming chizmada tasvirlanishi hamda xususiyatlariga to'xtalam iz. Arxiteklura inshootlari, stanoklaming form a (shaki) hosil qiluvchi elementlari, q o id a ishlatiladigan asboblar, m ebeüar detallari va musiqa asboblarining detallarini diqqat bilan kuzatsangiz ulam ing ko‘pchi!ik shakllari sirkul egri chiziqlaridan hosil bo‘lganini ko'rasiz. Shu o‘rinda o ‘qituvchiga tutashmalardagiga o ‘xshab, sirkul egri chiziqlarining ham mahsulot shaklini yarafishdagi funkstonal, konstruktiv, texnologik va estetik ahamiyati haqida qisqacha to ‘xtalib o ‘tishni tavsiya qilamiz. Misollar:
• avtomobil y o ii trassasi geometriyasi: agar avtopoygachi shossedagi buriiishda tezlikni oshirib yuborsa, falokat ro‘y berishi mumkin: chunki har xil kategoriyadagi trassalar o ‘ziga mos tezlikka moUjallanib, burilishlar qat’iy belgilangan tezlikka m oslashtiraladi;
• mebellaming silliq, dumaloqsimon shakllari: mebellar qiiralari ulardan foydalanishda noqulayliklar tug‘dirib, jarohatlanishga sabab bo‘lishi mumkin;
• asboblarning tutgichlari q o id a tutishga qulay bo‘lib, ergonomika talablariga javob berishi kerak va shuning uchun ham isha silliq shaklda tayyorlanadi;
• tezuchar sam olyot, sport mashinalarining silliq korpuslari ularga katta tezlikda oson boshqariüb, harakatlanish imkonini beradi va h.k. Lekalo chiziqlari mavzusini o'rgatishda o'qituvchi o‘quvchilarga ulaming hosil bo'lishi hamda amaliy ahamiyati haqida oidindan tayyorlangan ko‘rgazmalar va plakatlardan foydalansa o ‘quvchilar materialni qiziqish bilan o’zlashtiradiiar. Konik kesim egri chiziqlarini hosil bo'lishini yog'och yoki gipsdan tayyorlangan modeldan foydalanib tushuntirish mumkin Sikloida, epitsikloida, giposikloida va evolventani hosil boMishini bitta maxsus stendda namoyish qilish mum kin. Lekalo egri chiziqtarining amaliy ahamiyatiga to’xtalib, o ‘qituvchi o ‘quvchi!arga quyidagilarga o'xshash qiziqarli misollarni keltirishi mumkin: 0 ‘quvchilarga lekalo chiziqlari bo‘yicha grafik topshiriqlami individual variantlar bo‘yicha berilsa dars samadorligi ortadi. Uyga beriladigan vazifalarga o ‘xshash variantlami o'qituvchi darsda sinf doskasida bajarib, o ‘quvchilarga tushuntirishi kerak. Lekalo chiziq turlarini o'quvchilam ing qiziqishlariga asosan ham tanlash mumkin. Chunki lekalo chiziqlarini o ‘quvchilarga o‘rgatishdan asosiy maqsad, i 'arda lekalodan foydalanib ravon egri chiziqlar o ‘tkazish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. B u koknikmalar ularga keyinchalik texnik ijodkorlik to‘garaklarida, mehnat ta'limi m ashg'ulotlarida turli xil mexanizmlar, kiyim -kechaklam i loyihalashda qo‘l kelishi mumkin. Har bir o ‘ram — aylana, kvadrat yoki to 'g 'ri uchburchak orqali beriladi. 0 ‘quvchilar o ‘ramlar chizmasini. uning alohida qismlarini har xil ranglarda yoki turli chiziq turlari yordamida ham bajarishiariga rnxsal berish mumkin. M asalan, 1-markazdan o'tkazilgan yoyni asosiy y o 'g 'o n tutash chiziq, 2-markazdan o‘tkazilganini ingichka tutash chiziq. 3- markazdan o ‘tkazilganini shtrix chiziq va 4-markazdan o'tkazilgan yoyni to'lqinsim on chiziqda bajarishni tavsiya qilish mumkin. O 'ram m arkazlari soni bilan uning yoyi uzunligi o’rtasidagi bog'lanishni aniqlang. Har bir oldingi yoy o'zidan keyingi yoy bilan silliq lutashishini isbotlang. Spirallami yasash uchun «g'altak» tayyorlang. Buning uchun karton yoki faneradan tomonlari 1 sm. dan katta boMmagan ikkita geom etrik figura - uchburchak va kvadrat tayyorlang. Har bir g'altakka ip o 'ra b chiqing. Ipning bo‘sh qolgan uchini xalqaqilib tuging. Oq qog‘oz listini olib g‘altakni uning markaziga qo'zg‘almas qilib mahkamlang. Ipdagi xalqaga qalam uchi (yoki sharikli ruchka)ni kiritib, uni qog‘ozdan uzm asdan ipni tarang saqlagan holda ochib boshlang. Bunda ip uchi (xalqa) harakatlanislii izi g‘altak yoyilmasining tasviri bo'lgan chiziqni hosil qiladi. Hosil bo’lgan tasvirlami 41-shaklda tasvirlangan sirkul o'ram lari bilan taqqoslang. G 'altakdagi ipni ochishdan hosil bo'lgan chiziqni grafik tahlil qilish. 0 ‘zingiz ham boshqacha shakldagi g‘altak o‘ylab topib, uning yoyilmasini ip va qalam yordamida yasashga harakat qiling. Lekin, yoyilmalar sirkul egri chiziqlari hoMishi kerakUgi sharti bajarilsin. 0 ‘ram hosil bo'lishini namoyish qilishning ushbu usulini o ‘qituvchi darsda «Sirkul egri chiziqlari» mavzusini o ‘tishda qoilashi ham mumkin. Buning uchun oldindan A1 formatdan kichik boMmagan qalin qog‘oz listi xiq yoki rangli) tomonlari 40-50 mm atrofidagi g‘altak mahkamlanib tayyorlab qo'yiladi, Agar g‘altak va ipyarqiroq ranglarga bo'yalsa, yasash tartibi o'quvchilarga yanada tushunarli bo'ladi, Chiziq o‘tkazish uchun qalin fiom asteryoki rangli bo'rdan foydalanish kerak. 0 ‘quvchilarda sirkul egri chiziqlari bo'yicha bilimlami shakllantirishda oval va ovoidlar, ulaming amaliy ahamiyati hamda chizmalarini bajarish usullarini ham o'rgatish kerak,