1-mavzu: XILL reaksiyasi va uning mexanizmi

11-MAVZU: FOTOSINTEZ KOEFFITSIYENTI VA UNING KO’RSATKICHI
Fotosintezning sof mahsuldorligi deyilganda esa о simlik quruq
massasining uning barglan yuzasi hisobiga, bir kecha-kunduz
davomidagi miqdorining ortbhi tushuniladi. Ko’pchilik hollarda ushbu
ko'raatkich 5-12 gr/m¹ atrofida bo'ladi.
Yorug'lik va uning sifatinlng ta'siri Yorug'lik fotosintez
jaravonini asosiy harakatga kelt.mvchi kuchdir. O’simliklar harglar,
tomonidan o'rucha yorug'lik nurlanning fotosintetik faol (400-700 bo'ladi Shuni aytib o'tish lozimki, C₂ o'simliklanda maksimum fotosintez harorat 25-35°C bo'lganda ro'y beradi Agarda harorat bilan birgalikda CO, miqdori ham oshira borilsa fotosintezning mahsuldorligi.
Fotosintez uchun nurlarning spektral taricibi ham katta ahamiyatga
ega Masalan, qizil nurlar u'sirida fotosintez jarayoni o'ta jadallashadi.
Chunki bir kvant qizil nur energiyasi 42 kkal/mol ga teng. Yutilgan qizil
nurlar keyinchalik fotosintez uchun to'la- foydalamlishi mumkin. Ко к
nurbming bir kvantida 70 kkal/mol energiya mavjud. Ushbu nurlarni
yutib xlorofill qo'zg'aladi. Ammo ushbu nuriar energiyasi fotok.myoviy
reaksivalarda foydalangunicha energiyaning bir qwmi issiql.k
energiyasiga aylanadi va tarqalib kcudi. Shuning uchun ko'k nurlarning
samaradorligi past bo'ladi.
Fotosintez mahsuldorligiga qizil va ko'k nurlarning samaradoriig.n.
solishtirvanda boshqa bir qancha hollami ham hisobga olish zarur.
E> + 0.8V
Birinchidan, qizil nurlarning I kvant energiyasi oksidlanish.
qavtanlish potensialining E> + 0.8V miqdordan E^r₀- - 0 8 o'tgandag.
enercivasiga ckvivalentdir. Shuni ham aytib utish lozimki. infraqizil
nurlarning 1 kvant energiyasi suvning yorug'lik oksidlanish. uchun
Ikkinchidan, qizil nurlar doimo quyosh nuriarining to'g'n tushish
holatida ko'p bo'ladi. Masalan. quyosh o'simlikga nisbatan 90
burchakda jovlashsa. uning nuriarining 1/4 qismini qizil nurlar tashk.l
qiladi Agarda quyosh 5° burchakda joylashsa. uning nurianning 2/3
qismini qizil nurlar tashkil qiladi.
O'simliklami qizil va ko'k nurlatda ulaming kvant encrgiyann.
moslab o'stirgan holatda fotosintez mahsulotlarining tarkibi ham
turlkha bo'ladi. Agarda, o'simlikga qizil nurlam.ng tola
ko'rsatkichidan 20% miqdorida ko'k nurlarberilsa toos.mczn.ng jadalligi oshib uning samaradorligi ham yuqoo bo'ladi. Ehtimol, bu hol fotosintezning fotokimyoviy bosqichi ko'k nurlar tomonidan boshqarilishi bilan bog'liqligidan dalolat berishi mumkin.
Fotosintez erta tongdan boshlanadi va kunning o'rtasigacha
jadallashib borib samaradorligi ham yuqori bo'ladi. Bunga asosiy sabab,
harorat va vorug'lik miqdorining ortib borishidir. Yuksak o'simliklarda
eng yuqori fotosintez ko'rsatkichi kunning o'rta qismiga (soat 12-13)
to'g'ri keladi. Kechga tomon, harorat va yorug'hk miqdori kamaya
borishi tufayli fotosintez jadalligi ham pasayadi. Buni bir maksimumli
fotosintez deyiladi. Issiq o'lkalarda o'sadigan o'simliklarda ikki
cho'qqili fotosintez kuzatiladi. Bizning respublikamiz sharoiti ham
bunga misol bo'lishi mumkin. Masalan, O'zbekiston sharoitida fotosintez crtalab boshlanib, sou 10—11 atrofianda birinchi yuqori
jadallikka ko'tariladi. Bu paytda yorug'lik, harorat. namlikning miqdori
fotosintez uchun eng qulay bo'ladi. Kunning o'rtasida, ya'ni soat 13-14
atroflarida quyosh yonig'ligi va harorati eng yuqori bo'lganligi sababli
barg og'izchalari qisman yoki butunlay vopilishi fotosiniezning
sekinlashishiga yoki lo'xtashiga olib keladi. Chunki ushbu holatlar COj
moddasining kam yutilishiga ham olib keladi. Kunning o'rtasida
fotosintezni sekinlashishi yoki to'xtab qolishiga fotosintez deprcssiyasi
deyiladi. Kunning ikkinchi yarmida fotosintez yana jadallashib, yuqori
nuqtaga ko'tarila boshlaydi, lekin kechga yaqin yana pusaya boradi.
Buni ikki cho'qqili fotosintez deyiladi.
O'simliklar ontogenez davrida ham fotosintez jadalligi o'zgaradi.
Ko'pincha o'simlikning shonalash va gullash davrigacha fotosintez ortib
borsa. keyinchalik asta-sekin pasaya boradi. Efemer o'simliklarda
fotosiniezning eng yuqori darajasi mart-aprel oylariga to'g'ri keladi.
Buu va daraxt o'simliklarida ko'zga yaqin fotosintez jadalligi anchaginu
pasayadi.