1-mavzu. Xufyona iqtisodiyotning nazariy va metodologik asoslari

6-mavzu. Korrupsiya va unga qarshi kurash.
Korrupsiya tushunchasining mazmuni. Korrupsiyaning turlari va ularning evolyusiyasi. Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari. Korrupsiyani o‘lchash. Korrupsiyani ijtimoiy taraqqiyotga ta’siri. Korrupsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’siri. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish yunalishlari va usullari. O‘zbekiston Respublikasining “ Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonunining mazmuni va axamiyati. Korrupsiyaga qarshi kurashishning istiqbolli yunalishlari.
Korrupsiya (lat.corruptio - aynish, poraga sotilish) - mamlakat iqtisodiy resurslariga, davlat mulkini taqsimlash jarayonlarida uning bir qismiga ega bo‘lish maqsadida uyushgan jinoiy guruhning shaxsiy boylik orttirish maqsadlarini va urug‘-aymoqlarining manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yuvchi davlat xizmati amaldorlarini o‘z domiga ilintirib, ulardan foydalanishi va ular bilan birikib, qo‘shilib ketishidir. Korrupsiya - xavfsizlikka tahdid soluvchi hodisa va xufyona iqtisodiyotning ko‘rinishidir.
Xalqaro hujjatlarda birinchi bor korrupsiya tushunchasiga BMT Bosh Assambleyasining rezolyutsiyasi bilan 1979 yil 17 dekabrda qabul qilingan “Huquqiy tartibotni saqlash bo‘yicha mansabdor shaxslarning xulq-atvor kodeksi”da to‘xtalingan bo‘lib, unda korrupsiya deganda “... mansabdor shaxsning har qanday shakldagi mukofot evaziga o‘z mansab vakolatlari doirasida mazkur mukofotni beruvchi shaxs manfaatlarini ko‘zlab, lavozim yo‘riqnomasi qoidalarini buzgan holda yoki buzmasdan muayyan harakatlarni bajarishi yoki harakatsizligi” tushuniladi deyilgan. BMT Bosh Assambleyasining 1990 yil Gavanada korrupsiya muammolariga bag‘ishlab o‘tkazilgan mintaqalararo seminarida qabul qilingan Davlat xizmatchilari uchun xalqaro xulq-atvor kodeksida “korrupsiya

• 
  bu mansabdor shaxslarning shaxsiy yoki guruh manfaatlarini ko‘zlab mansabini suiiste’mol qilish, shuningdek, davlat xizmatchilari tomonidan o‘zlari egallab turgan xizmat vazifalaridan g‘ayriqonuniy foydalanish ko‘rinishlaridir”, deyiladi.
  

Yevropa Kengashi guruhining korrupsiya muammolari bo‘yicha 1995 yil 22-24 fevralda Strasburgda o‘tkazilgan birinchi sessiyasida “korrupsiya - davlat yoki xususiy tizim mansabdor shaxslarini ularning mansab vakolatlari doirasida o‘zlarining vazifalarini buzib bajarishlari uchun ularni pora evaziga og‘dirib olinishidir”, deb ta’rif berilgan.
BMTning Korrupsiyaga qarshi konvensiyasida korrupsiyaga eng qisqa, lekin keng qamrovli ta’rif quyidagicha berilgan: “Korrupsiya - bu shaxsiy naf ko‘rish maqsadida davlat hokimiyatini suiiste’mol qilishdir”. Korrupsiya - mansabdor shaxsning o‘z mansabi bo‘yicha berilgan huquqlarini shaxsiy boylik orttirish maqsadlarida bevosita suiiste’mol qilishidan iborat jinoyat. Mansabdor shaxslarni sotib olish, ularning poraga sotilishi ham korrupsiya deyiladi. Korrupsiya davlat apparati va parlament faoliyatida avj oladi. Saylanadigan lavozimlarga va deputatlikka nomzodlar saylov kompaniyasini o‘tkazishda xarajatlarni to‘lash korrupsiya ko‘rinishlaridan biridir. Keyinchalik saylangan kishi turli imtiyozlar, yordam, xizmatlar ko‘rsatib “o‘z qarzini” qaytaradi, uzadi. Aksariyat korrupsiya lobbizm (monopoliyalarning qonunchilik organlari va amaldorlarga tazyiq o‘tkazish bilan shug‘ullanadigan muassasa va agentlari tizimi) bilan bog‘langan.
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonuniga binoan korrupsiya - shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish; korrupsiyaga oid huquqbuzarlik - korrupsiya alomatlariga ega bo‘lgan, sodir etilganligi uchun qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan qilmish; manfaatlar to‘qnashuvi - shaxsiy (bevosita yoki bilvosita) manfaatdorlik shaxsning mansab yoki xizmat majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga ta’sir ko‘rsatayotgan yoxud ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan hamda shaxsiy manfaatdorlik bilan fuqarolarning, tashkilotlarning, jamiyatning yoki davlatning huquqlari va qonuniy manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga kelayotgan yoki yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyat.
Umuman olganda, korrupsiya - bu o‘z xizmat lavozimidan shaxsiy manfaatlar yo‘lida foydalanishdir. U yashirin iqtisodiyotning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Shu sababdan, korrupsiyaning iqtisodiy tahlili faqatgina kapitalistik dunyoda emas, balki sobiq ittifoq hududida ham keng rivoj topgan.
N. Makiavelli korrupsiyaga qiziqarli ta’rif bergan: shaxsiy manfaatlar yo‘lida jamoa imkoniyatlaridan foydalanish. Korrupsiya - bu faqatgina poraxo‘rlik emas, uning ko‘lami ancha keng. Bu tushuncha o‘zida ham poraxo‘rlikni (kasbiy burchi
ni bajarmaslik uchun mukofot berish), ham nepotizmni, ham shaxsiy maqsadlarda jamoa mablag‘larini noqonuniy o‘zlashtirishni mujassamlashtiradi. Ko‘pincha korrupsiya deganda hukumat byurokratlari tomonidan shaxsan boyib ketish uchun fuqarolardan pora, noqonuniy pul daromadlari olish tushuniladi. Kengroq ma’noda olganda korrupsion munosabatlarning ishtirokchilari bo‘lib faqatgina davlat amaldorlari emas, balki firma menejerlari bo‘lishlari mumkin; porani faqatgina pul bilan emas, balki boshqa shakllarda berish mumkin; korrupsion munosabatlarning tashabbuskorlari sifatida davlat amaldorlari emas, balki tadbirkorlar namoyon bo‘ladi.

Iqtisodchi Berdhenning fikriga ko‘ra, makroiqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichiga eng katta salbiy to‘lqinni olib kiruvchi omil aynan korrupsiya hisoblanadi. Uning ko‘rinishlari turlicha bo‘lishi mumkin: poraxo‘rlik, tovlamachilik, firibgarlik, nepotizm (shaxsiy aloqalar asosida “o‘z qanoti ostiga olish”) va h.k. (5.1.1-rasm).




nepotizm


tovlamachilik

1. 
   rasm. Korrupsiyaning asosiy turlari
   

Poraxo‘rlik xufyona iqtisodiyotning bir turi bo‘lib, turli konsultantlar, agent, vositachilarga, rasmiy shaxslarga xizmatlariga haq to‘lash ham hisoblanadi. Bunda pora beruvchi naf yoki foyda olish kabi maqsadlarini amalga oshirish maqsadida unga sharoit
yaratib beruvchi mansabdor, vakolatli shaxslarga pora beradi².
Poraxo‘rlikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar quyidagilardan iborat:

• 
  biznesni boshlash uchun ruxsat olish, ro‘yxatdan o‘tish, qulay sharoit yaratishga intilish;
  
• 
  korxona raqobatchilarini yo‘ldan olib tashlash, ularni bozordan, faoliyat sohasidan surib chiqarish;
  
• 
  davlat xizmatlariga, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishga erishish, bu yo‘lda mansabdor shaxslar tazyiqi, qarshiligini yengish;
  
• 
  soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzdorlikni kamaytirishga intilish;
  
• 
  tartibga solinuvchi narxni oshirish uchun ruxsat olish;
  
• 
  o‘z xodimlari, o‘zining va oilasining, biznesining xavfsizligini ta’minlash maqsadida pora berishga majbur bo‘lish³.
  

Tovlamachilik - aldash, laqillatish, qo‘rqitish yo‘li bilan kishining mol-mulki, pulini olib qo‘yish, undan foydalanish; firibgarlik. Tovlamachi - kishilarni tovlab, laqillatib, qo‘rqitib kun ko‘ruvchi; firibgar⁴.
Firibgar - firib beruvchi, hiylagar, aldoqchi; aldamchilik, tovlamachilik, makru hiyla bilan shug‘ullanuvchi kimsa. Firibgarlik

• 
  aldamchilik, hiylagarlik. Firibgarlik - aldov yoki ishonchni suiste’mol qilish yo‘li bilan begona mulk yoki mulkka nisbatan huquqni qo‘lga kiritish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 168-modda). Firibgarlik - korxona rahbariyati yoki xizmatchilari orasidan bir yoki bir nechta shaxsning hisob va hisobot ma’lumotlarini ataylab noto‘g‘ri aks ettirishi va taqdim etishini, shu jumladan, hisob yozuvlarini qalbakilashtirish va boshlang‘ich hujjatlarni soxtalashtirish, hisob yozuvlarini qasddan o‘zgartirish, xo‘jalik operatsiyalari mazmunini o‘zgartirish va qonunchilik hamda korxona siyosatida o‘rnatilgan qoidalarni buzish. Firibgarlik - rahbariyat, boshqaruvni amalga oshiruvchilar, xodimlar orasidan bir yoki bir nechta kishi yoki uchinchi shaxslar tomonidan noqonuniy va adolatsiz manfaat olish uchun aldov yordamida ataylab qilingan harakatdir. “Firibgarlikka qo‘l urgan odamlar odatda o‘z harakatlarini oqlashga arziydigan harakatlar, deb ishonadilar” (Amerika Diplomli buxgalterlar instituti, 2003). Bank sohasidagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, firibgarlik qilgan xodim odatda o‘zi aldayotgan korxonada ko‘p yillik stajiga ega bo‘ladi. Asosan, bular vakolatlarga ega bo‘lib, ilgari o‘z ishiga nisbatan e’tiroz va tanbehlar olmagan muhandis-texniklar sirasiga kiruvchi xodimlardir. Ko‘pincha ular firibgarlik qilish uchun ruxsat etilgan kompyuter tizimlaridan foydalanadilar, qolaversa, bu ishni asosan bankning oddiy ish soatlarida qiladilar⁶¹.
  

Korrupsiya keng miqyosda hisob-kitob olib boruvchi va nazoratni amalga oshiruvchi har qanday markazlashgan davlat faoliyatining orqa tomonidir. Korrupsiya o‘zi paydo bo‘lgan muhit - davlat kabi qadimiydir. Qadimgi Hindistonning Manu Qonunlarida (eramizdan avvalgi II asr) “amaldorlar birovning mol-mulkini egallab olishga intiluvchi“ va “badniyatlik maqsadida pul undiruvchi” ekanliklari to‘g‘risida gapirilgan.
Professional davlat amaldorlari hali bo‘lmagan antik tarixning dastlabki bosqichlarida korrupsiya mavjud bo‘lmagan.
Ibtidoiy va erta sinfiy jamiyatlarda yo‘lboshchi yoki sarkardalarga yordam so‘rab qilingan murojaat uchun haq to‘lash keng yoyilgan. Davlat apparati murakkablashib, uning professionalligi oshib borgani sari vaziyat ham o‘zgarib bordi. Oliy toifadagi hokimiyat quyi pog‘ona xizmatchilariga qat’iy belgilangan haq to‘lashni talab qilgan davrda ular murojaat qiluvchi fuqarolardan yashirin ravishda o‘z xizmat majburiyatlarini bajarganliklari uchun qo‘shimcha xaq olishga intilganlar.
Antik tarixning so‘ngi davrida korrupsiya vujudga kelib rivojlana boshlandi. Rim imperiyasida shunday davlat amaldorlari paydo bo‘lganda, ular haqida “u boy provinsiyaga kambag‘al bo‘lib kelib, kambag‘al provinsiyadan boy bo‘lib ketdi”, deb gapirishar edi. Bu davrda rim huquqida «corrumpire», ya’ni aynish, poraga sotilish atamalarining sinonimi bo‘lib mansabni suiste’molchilikning barcha turlarini ifodalashga xizmat qilgan.
Markazlashgan hukumat hokimiyati kuchsiz bo‘lgan davrda (masalan, Yevropada o‘rta asrlarning dastlabki bosqichlarida) xizmat holatidan aholidan shaxsiy manfaat uchun pora olish umumqabul qilingan normaga aylangan edi. Rossiyada o‘rta asrlarda voyevoda va amaldorlar g‘aznadan ish haqi va pomestyalar olishdan tashqari nizolarni hal qilganliklari uchun aholidan haq olishlari odatiy hol hisoblangan.
Davlat hokimiyati markazlashib borgani sari fuqarolarning mustaqilligi tobora cheklanib borgan. Bu esa quyi va oliy toifadagi amaldorlar tomonidan qat’iy nazoratdan qochishni istagan fuqarolar foydasiga qonunni yashirincha buzishga yo‘l ochgan. Poraxo‘r amaldorlarni omma oldida qattiq jazolash ham odatda natija bermagan, chunki ularning o‘rnini yangilari egallagan. Markazlashgan hukumatda amaldorlarni yalpi nazorat qilish imkoniyati bo‘lmagan. Shu boisdan korrupsiyaning “chidasa bo‘ladigan normasi” bilan cheklanishga, faqat uning eng xavfli ko‘rinishlariga qarshi choralar ko‘rilgan. Bunday holat ayniqsa, osiyo ishlab chiqarish usuli jamiyatlarida mavjud bo‘lgan. Mustamlakachilikdan oldingi Sharq mamlakatlarida hukmdorlar umumiy “nazorat va hisob” tizimini joriy qilishga intilgan bo‘lsalarda, boshqa tomondan muntazam ravishda o‘z cho‘ntagini davlat g‘aznasi bilan almashtirib qo‘yayotgan amaldorlarning ochko‘zligidan shikoyat qilishgan. Masalan, “Artxashastra” muallifi ochko‘z amaldorlar tomonidan davlat mulkini o‘g‘irlashning 40 ta vositasini keltirgan va asalni faqat og‘izga solgan vaqtdagina his qilish mumkin bo‘lgani kabi podsho mulkini uni boshqaruvchi amaldor tomonidan eng oz miqdorda bo‘lsa ham o‘zlashtirilmasligi mumkin emas”, deb ta’kidlagan.
Davlat amaldorlarining shaxsiy daromadlariga jamiyat tomonidan munosabatda tub burilish G‘arbiy Yevropda yangi tarixiy davrda tubdan o‘zgardi. Jamoat shartnomasi g‘oyasiga ko‘ra fuqarolar davlatga soliq to‘laydilar, davlat esa maqbul bo‘ladigan qonunlarni ishlab chiqadi va ularning so‘zsiz amalga oshirilishini nazorat qiladi. Shaxsiy munosabatlar o‘rniga xizmat yuzasidan bo‘ladigan munosabatlar qaror topadi, shu boisdan amaldorlar tomonidan ish haqidan tashqari shaxsiy daromad olishlari ijtimoiy ahloq va qonun normalariga zid deb targ‘ib qilish boshlandi. Bundan tashqari neoklassik iqtisodiy nazariya g‘oyasi iqtisodiy erkinlik g‘oyasini ilgari surib, kishilar o‘z ishlarini o‘zlari bajarishini va o‘z yo‘llaridan yurishlarini, davlatning esa iqtisodiyotga aralashmasligi lozimligini asosladilar. Agar amaldorda tartibga solish imkoniyatlari kamaysa, u holda ularning pora olish imkoniyatlari ham kamayadi. Pirovardida markazlashgan davlatda amaldorlarning korrupsiyasi yo‘q bo‘lmagan bo‘lsa ham, har holda keskin kamayadi.
Rivojlangan mamlakatlarda korrupsiya rivojlanishi evolyutsiyasida XIX va XX asrlar yangi bosqich bo‘ldi. Bu davrda bir tomondan, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, shuningdek amaldorlar hukmronligi kuchaydi. Ikkinchi tomondan, yirik biznes vujudga kelib, raqobat kurashida “davlatni sotib olish” usulidan keng foydalana boshlandilar. Bunda ular siyosatchilar va yuqori davlat xizmatchilari faoliyatini yirik kapital manfaatlarini himoya qilishga bo‘ysundira boshladilar. Rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan, G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida, ikkinchi jahon urushidan keyin siyosiy partiyalar ahamiyati osha borgani sari partiyaviy korrupsiya avj ola boshladi. Yirik kompaniya, moliyaviy-sanoat guruhlar, o‘zlarining manfaatlariga mos keladigan qonunlarni qabul qilinishini ta’minlash maqsadida ro‘yobga chiqarish uchun saylovoldi jarayonlarida partiya kassalariga mablag‘ ajrata boshladilar. Yirik siyosatchilar o‘z mavqeilaridan shaxsiy daromad olish manbai sifatida foydalana boshladilar. Masalan, Yaponiyada hozirgi vaqtda ham siyosiy arboblar xususiy kompaniyalarga foydali shartnomalar olishlarida ko‘maklashganlari uchun kelishuvdan foiz olishga harakat qiladilar. Keyingi yillarda Janubiy Koreya Respublikasining bir necha prezidentlarining korrupsiya majoralari tufayli javobgarlikka tortilganliklari ham bunga misol bo‘ladi. Ayni paytda ichki firma xizmatchilari mustaqilligining oshirilganligi tufayli, ularning ham o‘z mavqeilarini suiste’mol qilish holatlari ko‘paymoqda.
XX asrning ikkinchi yarmida ko‘plab “uchunchi dunyo” mamlakatlari mustaqillikka erishganlarida so‘ng ularda ham korrupsiya kuchaydi. Bunga Filippin, Indoneziya va boshqa ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatdlarda yuz bergan korrupsiya majorali misol bo‘ladi. Misol uchun Filippindagi prezident Markos va Indoneziya prezidenti Suxarto o‘z davrida korrupsion faoliyatlari natijasida juda katta boylik to‘plaganlari hamda shuning uchun ham ular hokimiyatdan sharmandalarcha chetlatilganlar. Filippin, Paragvay, Gaiti va ko‘plab afrika mamlakatlarida kleptokratik rejimlar vujudga kelgan ediki, ularda korrupsiya barcha ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarni, iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarini qamrab olgan bo‘lib, porasiz hech nima qilib bo‘lmay qolgan edi. Bunday mamlakatlarda oilaviy klanlar paydo bo‘lgan edi.
Korrupsiyaning “pastdan yuqoriga”, ya’ni boshliq barcha ayblovlarni quyi pog‘ona amaldorlarga to‘nkash imkoniyatiga ega bo‘ladigan tizimi bilan birga “yuqoridan pastga” tizimi ham mavjud bo‘lgan. Bu tizimda boshliq porani bevosita o‘zi olib, uni o‘zining qo‘l ostidagi xodimlari bilan bo‘lishgan. Bunday tizim Janubiy Koreyada mavjud bo‘lgan⁶².
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va savdo aloqalarining rivojlanishi ham korrupsiyani rag‘batlantiridi. Yirik transmilliy kompaniyalar muzokaralar o‘tkazish xarajatlariga yuqori lavozimdagi amaldorlarga beriladigan sovg‘alarni (poralarni) kiritadigan bo‘lishdi. O‘tgan asrning 70-yillarida amerika “Lokxid” firmasining GFR, Yaponiya va boshqa davlatlardagi yuqori martabali siyosatchilariga o‘zlarining unchalik yaxshi bo‘lmagan samolyotlarini sotishda yordam berganliklari uchun juda katta miqdorda sovg‘a (pora) berganliklari bilan bog‘liq majoralar sodir bo‘lgan edi.
Korrupsiya 1990 yilarda sobiq sotsialistik, ya’ni bozor iqtisodiyotiga o‘tishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilayotgan o‘tish iqtisodiyoti davlatlarida juda keng rivoj topdi. Davlat hokimiyati tarkibida faoliyat yuritayotgan yuqori davlat amaldorlari bir vaqtning o‘zida ham davlat ishida, ham o‘zlarining tijorat ishlarida katta lavozimlarida ishlab, o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida mavqelarini suiste’mol qilganlar. Bunday holat hozirgi vaqtda ham bir qancha o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida davom etmoqda. XXI asrning boshlarida jahon va Yevropa futbol uyushmalari rahbarlari bilan bo‘lgan korrupsion majoralar bunday illatning jamiyatning barcha sohalariga va global miqyosda keng yoyilganligidan dalolat beradi.
1.3.Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari.
Korrupsiyani iqtisodiy tahlil qilishga 1970 yillarda neoinstitutsional yo‘nalishdagi Amerika iqtisodchilari asarlarida nazariy asos solingan edi. Uning asosiy g‘oyasi shunda ediki, iqtisodiy hayotning turli sohalarini davlat tomonidan tartibga solish bilan bog‘liq renta (eksport-import cheklovlarini joriy etish, korxona yoki tarmoqlarga subsidiyalar va soliq imtiyozlari berilishi, narxlar ustidan nazoratning mavjudligi, ko‘pchilik valyutalar kurslari siyosati va boshqalar) mavjud bo‘lsa, korrupsiya paydo bo‘ladi va rivoj topadi. Shu bilan birga korrupsiyaga past darajada maosh oluvchi amaldorlar intiladilar. Keyinchalik empirik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, agar mamlakatda tashqi savdo cheklovlari kam bo‘lsa, sanoat siyosati barcha korxona va tarmoqlar uchun teng imkoniyatlar asosida olib borilsa, hamda davlat amaldorining maoshi xususiy sektorda shu malakaga ega xodimning maoshidan ko‘p bo‘lmasa, korrupsiya ko‘lami qisqarib boradi.
Hozirgi zamon iqtisodiyot fanida korrupsiyaning sabablari ko‘p ekanligi ta’kidlanib, uning iqtisodiy, institutsional va ijtimoiy- madaniy omillari alohida ajratiladi (qarang: 5.2.1-rasm).

xizmatchilarining past darajadagi maoshlari, hamda ularning firma va fuqarolar faoliyatiga ta’sir etish vakolatining yuqoriligidadir. Amaldorlarda qandaydir noyob ne’matlarni taqsimlash vakolati mavjud bo‘lsa, korrupsiya rivoj topadi. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan va o‘tish davri mamlakatlarida ko‘proq sezilsa, rivojlangan mamlakatlarda ham namoyon bo‘ladi. Masalan, AQShda muhtoj oilalarga imtiyozli ravishda uy-joy berish dasturini amalga oshirish davrida korrupsiya qayd etilgan edi.
Korrupsiyaning institutsional sabablariga quyidagilar kiradi: davlat muassasalari faoliyatining yuqori darajada yopiqligi; hisobot tizimi beso‘naqayligi (kattaligi); qonun chiqarish tizimida oshkoralikning yo‘qligi; bekorchixo‘jalarni keng tarqalishiga va ko‘rsatgan xizmatlaridan qat’iy nazar xizmat pog‘onalaridan yuqoriga ko‘tarilishga imkon beruvchi davlatning zaif kadrlar siyosati.
Korrupsiyaning ijtimoiy-madaniy sabablari: jamiyatda odob-ahloq tushunchalari yo‘qolib ketishi; fuqarolarning yetarli darajada axborotga egaligi va tashkilotchiligi, “hokimiyat egalari”ning o‘zboshimchaligiga jamiyat barmoq orasidan qarash (qarang:5.2.1 -jadval).
5.2.1-jadval.
Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari tasnifi