1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Iqtisodiy agentlarning psixologik xususiyatlari. Tanlov jarayonida muhim rolni iqtisodiy agentning shaxsi, uning psixologik xususiyatlari egallaydi. Nanoiqtisodiy xususiyatlar, birinchidan, iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun axborotni tushunish, idrok etish, baholash va qayta ishlash nuqtai nazaridan, ikkinchidan, bu jarayonlarning alohida agentlarning iqtisodiy xatti-harakatlariga ta'siri nuqtai nazaridan muhimdir.

Xususan, G. Kleiner rus individlarining quyidagi nanoiqtisodiy xususiyatlarini keltiradi:

• 
  Binar fikrlash va aqliy evolyutsiya. Bu tanlov maqsadini tushunish va shakllantirishga xalaqit beradi.
  
• 
  Binar munosabatlar: barqaror endogen maqsadlilik beqaror ekzogen maqsad qo'yish bilan almashtiriladi.
  
• 
  O'zaro munosabatlarning shaxsiy tabiati. Tranzaktsion shartnomalar tizimini deformatsiya qiladi.
  
• 
  Individning logosentrik fikrlashi: "so'z fikrdan ko'ra ko'proq narsani anglatganda". Ma'lumotni sub’yektiv talqin qilish va baholash uni taqdim etish shakliga bog'liq.
  
• 
  Kutishlar va xatti-harakatlarning irratsionalligi. Rossiyaliklar katta umidlarga ega, bu esa imkoniyatlar maydonini buzadi va ularning oqibatlarini to'g'ri baholashga imkon bermaydi. Ratsional xulq-atvor ko'proq bashorat qilinadi va ko'plab qarorlarga ta`sir o`tkazadi, irratsionallik individual harakterga ega va boshqalarning xatti- harakatlariga o'tkazish qiyin. Mahalliy irratsional yechimlarning muntazam oqilona yechimlardan ustunligi rus mentalitetiga mos keladi.
  
• 
  Shartnoma tuzish va shartnomadan keyingi xatti-harakatlar. Bozor ishtirokchilarining xatti-harakatlarini tartibga soluvchi, shaxs tomonidan majburiyat sifatida qabul qilinmaydigan va harakat qilish uchun qo'llanma bo'lmagan shartnomalarga alohida munosabat bildiriladi. Umuman olganda, ruslar shartnoma intizomining past darajasi va qonunga nisbatan rasmiy munosabat bilan ajralib turadi.
  

• 
  Savdolashish va murosaga kelishni istamaslik xususiyatlari. Qaror qabul qilishning murosasiz usuli ko'pincha manfaatlar qarama-qarshi bo'lgan, ularni uyg'unlashtirish uchun uchinchi tomonning aralashuvini talab qiladigan vaziyatlarda namoyon bo'ladi.
  
• 
  Faoliyatning impulsiv tabiati. Bir tomondan, uzoq vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yuqori sifatini saqlab qolishni qiyinlashtiradi, ikkinchi tomondan, bu ruhiy xususiyatning taqsimlanishi xaridlarning, ayniqsa qimmat tovarlarning impulsivligida namoyon bo'ladi.
  
• 
  Shaxsning qiymat sohasida ekzogen qadriyatlarning endogen qiymatlardan ustunligi. Zamonaviy dunyoda inson ehtiyojlari, motivatsiya, mehnatning tabiati va ish
  

yuklamasi o'zgarib bormoqda, ijtimoiy resurslarning narxi esa oshib bormoqda. Fikrlash qobiliyatlari yanada yuqori kontent darajasiga o'tkaziladi: ma'lumotlar - axborot – bilim. Salbiy jihatlar bilan bog'liq bo'lgan yangi turmush tarzi paydo bo'ladi: kognitiv dissonans, psixologik og'ishlar, motivatsion siljishlar, apassionarlik va boshqalar Iqtisodiy xatti-harakatlarning psixologik munosabati inertsiyaga ega, ularni tezda o'zgartirish mumkin emas, xulq-atvorning assimetriyasi mavjud – yomon jihati tez
o'sadi va madaniyat asta-sekin ildiz otadi.
Yangi iqtisodiyotda zamonaviy iste'molchi individual agentga tegishli bo'lgan quyidagi sifat xususiyatlariga ega:

1. 
   Tobora murakkablashib borayotgan tovarlarni iste'mol qilishda namoyon bo`ladigan intelektuallik va o'rganish.
   
2. 
   Iqtisodiy agentlarning innovatsiyalari va ijodkorligi.
   
3. 
   Mobillik va tarmoq bilan o'zaro aloqa qilish qobiliyati.
   
4. 
   Ko'proq darajada amalga oshirilayotgan iste'molchining tanlash erkinligi va suvereniteti.
   

Zamonaviy avtomashinalar, maishiy texnika, shaxsiy kompyuterlar yuqori texnologiyali mahsulot sifatida iste’molchidan yangi bilim, aniq ko‘nikma va murakkab amaliy ko‘nikmalarni talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, iste'molchi axborot, aql va bilim bilan to'yingan tovarlar, xizmatlar, texnologiyalardan foydalanadi. Iste'mol jarayonining o'zi yuqori malakaga ega bo'ladi.
Rossiyalik iste'molchilar ko'proq talabchan, ular mahsulot haqida ko'p narsalarni bilishadi, ular yuqori darajadagi umidlarga ega. Moliyaviy savodxonlikni oshirish iste'molchilarni yanada tanlovli qiladi. Axborotning miqdori va murakkabligining oshishi, tovarlar va xizmatlarning iste'mol xususiyatlarining tekislanishi, daromad va farovonlikning o'sishi ularni tanlash va qidirish xarajatlariga nisbatan narxning ahamiyatini kamaytiradi va maksimallashtirish tamoyiliga amal qilib iste'molchining iste'mol qilish istagini kamaytiradi..

3.