1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Freyming-effektlari

Iqtisodiy qarorlarni qabul qilish mexanizmlarini o'rganib, D. Kahneman va A. Tverskiy amalda psixologik ramkalar kuchli ta'sir ko'rsatadi degan xulosaga kelishdi. "Freyming-effekti" yoki ramka (doira) effekti shuni ko'rsatadiki, agar odam bir xil muammolar o'rtasida yechim tanlashga duch kelsa, lekin ulardan biri ijobiy, ikkinchisi salbiy tarzda tasvirlangan bo'lsa, unda yechim qarama-qarshi xarakterga ega bo'lishi mumkin. Odamlar turli xil signallar va kontekstlarga javob berishadi. Freyming-effekti iste'molchilarni ma'lum bir boshlang’ich hisob (sanoq)nuqtasidan tanlovni baholashga va ularning tanlov natijalarini "foyda" yoki "zarar" nisbatida ko'rishga undashi mumkin. Standart variant bilan tanlovni taqdim etish orqali iste'molchilarni ushbu parametrni tanlashga undash mumkin, chunki "standart" boshlang’ich hisob (sanoq)nuqtasiga aylanadi.

Yaqinda o'tkazilgan pensiya jamg'armalari bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, "standart" ta'sir hayot tsiklining barcha bosqichlarida pensiya tejash natijalariga qanday ta'sir qiladi, shu jumladan jamg'arma rejalarida ishtirok etish, aktivlarni taqsimlash va pensiya jamg'armalarini taqsimlash. Masalan, Rossiyaning birgalikda moliyalashtirish dasturiga kirish uchun ariza yozish va pensiya jamg'armasiga shaxsiy murojaat qilish kerak. Bu ko'pchilik ushbu dasturda ishtirok etmasligiga olib keladi, garchi shartlar juda foydali bo'lsa-da, hech bir bank yillik 50% taklif qilmaydi.

Freyming-effektining mumkin bo'lgan izohi shundaki, ramka yakuniy foyda yoki yo'qotish boshqacha qabul qilinishi va xavf sektori o'zgarishi uchun qaror qabul qilishning boshlang'ich nuqtasini (reference point) o'zgartiradi. Shunday qilib, ijobiy ramka sharoitida bu xavfdan qochish, salbiy ramka bilan esa aksincha. Demak, qaror qabul qilish mexanizmida hissiyotlar muhim rol o'ynaydi degan xulosaga kelish mumkin. Odamlar turli xil signallar va kontekstlarga javob berishadi. Ba'zi eksperimental tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kredit kartalarining mavjudligi oniomaniya, iste'molchilarda nevrotik qaramlikni keltirib chiqaradi va faqat xaridlar bilan bog'liq.
Iste'molchilar impulsiv xarajatlarga qarshi kurashda va o'z-o'zini nazorat qilishni rivojlantirishda yordam so'rashadi. Iqtisodchilar bu xatti-harakatni qoplash yo'llarini topishga harakat qilmoqdalar, odamlarga mantiqsiz impulslarni to'xtatish va ko'proq qabul qilishga yordam beradigan usullar va stimullarni yaratish uchun neyroimaging ma'lumotlaridan foydalanmoqdalar.
D. Arieli kredit karta xarajatlarini kamaytirishning bir necha usullarini tavsiflaydi: "muzli stakan" usuli (impulsiv xarajatlar uchun uy davosi – kartani bir stakan suvda muzlatish, keyin erishini kutish); qarzdorlarni bloglash.