1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Yaqin ijtimoiy aloqalardan qo'rqish. Ijtimoiy qo'rquvning qarama-qarshi shakli bu hamkasblar, qo'shnilar va boshqalar bilan juda yaqin aloqada bo'lishdan qo'rqishdir. Bunday odamlarning hayoti mustaqillikka bo'lgan intilishning kuchayishi bilan bog'liq bo'lib, bu ularning boshqalardan ajralib turishiga olib keladi.

Baholashdan qo'rqish. Baholashdan qo'rqish ikkita qarama – qarshi shaklga ega bo'lishi mumkin: bir tomondan boshqalarning salbiy baholaridan qo'rqish, boshqa tomondan boshqa odamlarning e'tiborsizligidan qo'rqish. Ushbu qo'rquvga yaqin-bu boshqalarning hukmidan qo'rqish, bu erda uning faoliyatining yakuniy natijasi emas, balki yaqin atrofdagi ijtimoiy muhitning reaktsiyasi inson ongida birinchi o'ringa

chiqadi. Bunday holda, odamning fikriga ko'ra, noto'g'ri bo'lib chiqqan yangi narsa qilishga urinish hukm bilan kutib olinadi.

Ba'zi odamlar eski yoki moda bo'lmagan kiyimlar, zargarlik buyumlarining yetishmasligi (qizlar uchun) tufayli boshqalardan ko'ra yomonroq ko'rinishdan qo'rqish bilan ajralib turadi.

• 
  
  Boshqa odamlarning e'tiborsizlik qo'rquvi. Ushbu turdagi qo'rquv, agar ularga e'tibor berilmasa, xafa bo'lgan namoyishkorona, isterik shaxslarga xosdir. Buning sababi nima bo'lishidan qat'i nazar, ular uchun muhim emas – asosiysi ular haqida gapirish, qarash, qoyil qolish yoki hech bo'lmaganda ulardan nafratlanish.
  

Y. Elsterning so'zlariga ko'ra, qo'rquv orqali iqtisodiy faoliyatni majburlashning kamida to'rtta shaklini ajratish mumkin.

Birinchisi, insonning bevosita hukmronligi va bo'ysunishi, shaxsiy qaramligi: boshqa odamlarga, ma'muriy, siyosiy yoki harbiy organlarga bog'liqligini ifodalovchi iqtisodiy bo'lmagan majburlash. Iqtisodiy bo'lmagan majburlash sharoitida odamni qo'rquv qo'zg'atadi: mumkin bo'lgan jismoniy zo'ravonlik (yo'q qilinishgacha), yuridik, fuqarolik yoki ijtimoiy maqomdan mahrum bo'lish (kaltaklanish, talon-taroj qilish, terroristik hujumda o'lish), panjara ortiga o'tirish, ishdan bo'shatish, jinsiy zo'ravonlikka duchor bo'lish.
Ikkinchi shakl-iqtisodiy majburlash, bu insonning mavjudligining moddiy sharoitlariga bir tomonlama bog'liqligini anglatadi. Minimal asosiy ehtiyojlar ta'minlanmaganida, odam aslida tanlovga ega emas, u yana qo'rquv (ochlik, qashshoqlik, tanazzul, ishsizlik) tomonidan boshqariladi. Bundan tashqari, biz nafaqat fiziologik, balki har qanday narsaga tegishli ekanligi bilan belgilanadigan ijtimoiy minimal haqida ham gaplashamiz
jamiyat yoki muayyan guruhlarga. O'zingizni va oilangizni" munosib qo'llab – quvvatlash","boshqalardan kam emas" bo'lish-bu juda ko'p majburiy elementlarni o'z ichiga oladi.
Uchinchi shakl-bu insonning tor kasbiy malakasi natijasida hosil bo'lgan mehnat va ishlab chiqarish sharoitlariga bir tomonlama bog'liqligini ifodalovchi texnologik
majburlash, ish joyiga "biriktirish" orqali. Yaxshi misol - "monozavodsk" shaharlari, bu erda mehnatga layoqatli aholining aksariyati uchun eng katta natija bitta korxonada ishlashdir. Yillar o'tishi bilan o'z joyingizni tark etish tobora qiyinlashib bormoqda va ketish uchun hech qanday joy yo'q. Odamlar ma'lum bir texnologik jarayonning qo'shimchalariga aylanadi.
To'rtinchi shakl ta'sir qilishning yanada nozik usuli – mafkuraviy majburlash bilan bog'liq. Ikkinchisi shaxsiy qiziqishni manipulyatsiya qilish mahsuli sifatida paydo bo'ladi: Xudoning jazosidan qo'rqish, hayotiy ko'rsatmalarni yo'qotish, ma'lumotnoma guruhi bilan ijtimoiy aloqalarni uzish ishlatiladi. Bu erda salbiy va ijobiy motivlar o'rtasidagi shartli chiziq deyarli o'chiriladi. Bunga alkogolning zarari va undan o'lim darajasi kam baholanganligi ham kiradi.
Ammo alkogol ishlab chiqarish davlat monopoliyasi va soliq va foyda olishning muhim manbai bo'lgan davlatimiz mafkurasi jamoatchilik fikrini boshqacha rivojlanishiga yo'l qo'ymaydi.
Shunday qilib, qo'rquv savdosi yaqin kelajakda iste'molchilar bilan munosabatlarni rivojlantirishning eng katta tendentsiyasidir.