1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Iqtisodiy xatti-harakatlarni qo'rquv bilan boshqarish

Qo'rquv inson hayotining haqiqiy qismidir. Psixologlar qo'rquvni hissiyotlardan biri, vaqtinchalik qisqa muddatli qo'zg'alish, sabab yo'qolishi yoki stimul bekor qilinishi bilanoq kuchini yo'qotishi sifatida tavsiflaydi. Bu tuyg'u yoqimsiz narsa bashorat qilinganida, odam vaziyatni uning tinchligi va xavfsizligiga tahdid sifatida qabul qilganda paydo bo'ladi va shu bilan birga u o'zini himoya qila olmaydi, tahdiddan xalos bo'lolmaydi va qochib qutula olmaydi.

Doimiy qo'rquv patologiya deb hisoblanadi. Biroq, turli mamlakatlar reprezentativlari o'rtasida so'rov o'tkazgan K. E. Izardning tadqiqotlari natijalariga ko'ra, qo'rquv aynan odamlar boshdan kechirishni istamaydigan tuyg'u. O'z-o'zidan qo'rquvni boshdan kechirish odamni qo'rqitadi.
Qo'rquvni statistik jihatdan aniqlash mumkin va hatto ularni hisobga olgan holda iste'molchilarning xatti-harakatlarini bashorat qilish mumkin. Birinchidan, Rosstat, JSST, Die Welt, CIA World Factbook ma'lumotlariga asoslanib, mavjud qo'rquv turlari (ulardan kelib chiqadigan holatlar) va ularning zamonaviy odam uchun haqiqiy xavfliligi statistikasini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq (3.1 - jadvalga qarang).

Mavjud qo'rquvlar va haqiqiy xavflar ko'rsatkichlari statistikasi

	Jamoat ongida mavjud qo'rquvlar, %	Ushbu qo'rquvlarning haqiqiy xavfi,%
1	Aviahalokati - 25	Samolyot halokatida o'lim - 0,004
2	Saraton - 75	Saraton kasalligidan o'lim - 9,7
3	YTX - 41	Yo'l-transport hodisalarida jarohatlardan o'lim - 13,6
4	Spirtli ichimliklar bilan bog'liq muammolar - 11	Ko'p alkogol ichishdan o'lim - 52
5	Terakt (hujum) - 48	Terrorchilik hujumida o'lim - 0,007
6	O'g'irlik, talonchilik - 33	O'g'irlik, talonchilik - 78
7	OIV - 66	OIV bilan kasallanganlar - 0,77

8	Yurak muammolari - 54	Yurak kasalliklaridan o'lim - 44,1
9	Ishsizlik - 38	Ishsizlik - 6
10	Zo'ravonlik - 47	Zo'ravonlik - 0,4

Inson qo'rquvining cheksiz ko'p turlari mavjud. Bir qo'rquv falaj qiladi, ikkinchisi faollashadi. Qo'rquv individualdir va har bir insonning shaxsiy xususiyatlarini aks ettiradi, bunga jismoniy va psixologik tahdid sabab bo'lishi mumkin.

Sotib olingan qo'rquv faollashtiruvchilari mavjud:

• tahdid qiladigan narsaning mavjudligi;

  
  

• xavfsizlikni ta'minlaydigan narsalarning yetishmasligi;

  
  

• kutilgan joyda va kutilgan vaqtda sodir bo'ladigan hodisalar;

  
  

• voqea konteksti;

  
  

• shaxsiy farqlar;

  
  

• azob.
  

Bizning hayot tarzimiz va faoliyatimiz bizning xohishimizga zid ravishda o'zgarganda qo'rquv kuchayadi. Qo'rquv, bizning fikrimizcha, hal qilib bo'lmaydigan vaziyatga tushib qolgan hollarda paydo bo'ladi. Yangi, noma'lum, birinchi marta sodir bo'lgan barcha narsalar qo'rquv bilan birga keladi.

Biologik qo'rquvni ijtimoiy va iqtisodiy qo'rquv bilan almashtirish asta-sekin, ammo qaytarib bo'lmaydigan darajada sodir bo'ladi. Masalan, "kolxozchi"yorlig'ini olishdan qo'rqish. Ushbu yorliq bizning jamiyatimizda yaqinda paydo bo'lgan, ammo allaqachon barqaror shaklga ega bo'lgan norasmiy institut, xulq-atvorning maxsus yo'nalishini, shu jumladan iste'molchini shakllantirish. Natijada-qishloqning yo'q bo'lib ketishi, qishloq turmush tarzining nomuvofiqligi, oziq – ovqat narxining ko'tarilishi, oziq-ovqat inqirozining pishishi-yana qo'rquv. Jamiyat rivojlanishi jarayonida bunday qo'rquvlar tobora ko'payib bormoqda, biologik qo'rquvlar soni deyarli o'zgarishsiz qolmoqda.