1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Xizmatlar oddiy tovarlardan juda ham farq qiladi: birinchidan, ular bir 
xilmasligida, yani juda ibtidoiy, maxsus malakani talab qilmaydigan, o'ta 
murakkab, yuqori iste'molchi malakasini talab qiladigan; ikkinchidan, ular, qoida 
tariqasida, ta'minlanish vaqtida iste'mol qilinadi, ya'ni ularni to'plash mumkin 
emas; uchinchidan, barcha xizmatlarning umumiy xususiyati vaqt sarfidir, 
xizmatdan foydali samara olish oddiy moddiy mahsulotni iste'mol qilishdan ko'ra 
ko'proq vaqtni talab qiladi. 
Adabiyotlarda xizmatlarni tasniflashda yagona yondashuv mavjud emas, 
ammo xizmatlarning ikkita katta guruhini ajratib ko'rsatish mumkin: birinchi 
guruh moddiy (odamlarga, transport xizmatini ko'rsatish, maishiy xizmatlar va 
boshqalar) va ikkinchi guruh - kelib chiqishi jihatidan juda xilma-xil bo'lgan 
moddiy xizmatlar: 
intellektual xizmatlar - ular axborotni tanib olish va qayta ishlash 
jarayonini boshqarish qobiliyati sifatida bilimga, aql-zakovatga asoslanadi; 

---

ijtimoiy xizmatlar - yakuniy xususiyatga ega bo`lmagan, jamoat 
tovarlari hisoblanadi; 
ekologik xizmatlar - hamma uchun naflilik taqdim etadi, lekin hech 
kim to'lashni xohlamaydi; 
bepul yoki qimmat kreativ xizmatlar (ko'ngilochar, ijodiy, reklama, 
dizayn, illyustratsiya, video vizualizatsiya, 3D ob’yektlarni yaratish, domen 
nomlarini tanlash, korporativ stsenariylar). 
Bugungi kunda ko'pgina kompaniyalar ishlab chiqarishga emas, balki 
reklama va sotishdan keyingi xizmatga e'tibor qaratmoqda. Firmalar foydasining 
asosiy ulushi fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida narxi doimiy ravishda pasaytirilgan 
tovarlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish hisobiga emas, balki sotishdan keyingi xizmat 
ko‘rsatish hisobiga shakllanadi. Misol uchun, avtomobil kafolat xizmatining 
birinchi yili mijozga uning boshlang'ich narxining 25% ni tashkil qiladi. 
Taxminan 3-5 yil davomida bunday xizmat ko'rsatish uchun firma sotilgan 
mahsulot narxini ikki baravarini oladi. 
Axborot iqtisodiyoti sharoitida xizmatlarning yangi turlariga: intellektual 
(bilim talab qiladigan) va axborot xizmatlariga talab sezilarli darajada oshib 
bormoqda. 
Tadqiqotchilar ushbu ne`matlarning quyidagi o'ziga xos xususiyatlarini 
ajratib ko`tsatishadi: 
tabiatan nomoddiy; 
mahsulotning geterogenlik, nostandartligi bilan farqlanadi; 
yuqori malakali mehnat tomonidan yaratilgan yuqori qo'shimcha 
qiymatga ega; 
atrof muhitga (invariantlik) o'zgarmasdir, elektron-raqamli 
kommunikatsiyalar orqali tez tarqaladi; 
aniq ma'lumot assimetriyasi bilan birga keladi. 
Bunday xizmatlarni iste'mol qilish jarayonining o'ziga xos xususiyatlari 
standart mahsulotdan farq qiladi, bu ularga bo'lgan talabning xususiyatlarini 
belgilaydi. Iste'molchi o'zining axborot resursini uni yaratishga investitsiya qilib, 

---

xizmatni birgalikda ishlab chiqaruvchisi sifatida qatnashadi. Boshqacha qilib 
aytganda, intellektual xizmatni iste'mol qilish jarayoni xaridorning unga kiritilgan 
bilimlarni idrok etish qobiliyatidan iborat bo'lib, bu iste'molchidan yuqori 
intellektual salohiyatga va maxsus axborot kompetensiyalariga ega bo'lishni talab 
qiladi. Aks holda, xizmat foydasiz bo'ladi. 
Binobarin, iste'molga moslashish qobiliyati innovatsion tovarlarga bo'lgan 
talabni cheklovchi omil hisoblanadi. M.E.Doroshenkoning fikricha, mahsulotga 
bo‘lgan ehtiyoj unga talabni yuzaga keltiradigan standart modeldan farqli o‘laroq, 
intellektual xizmatga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi xo‘jalik yurituvchi 
subyektni talab agentiga aylantirmaydi. Bunday mahsulotlarga talabning paydo 
bo'lishi uchta shartning kombinatsiyasini talab qiladi: ehtiyojlar, to'lov qobiliyati 
va idrok etish qobiliyati. Shunday qilib, zamonaviy iste'molchi yangi bilim talab 
qiladigan mahsulotlarni iste'mol qilish uchun yuqori malakali, sezilarli darajada 
ko'proq bilim, ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak.