1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

6.6. Bozorda iste'molchilar xatti-harakatlarining so'nggi 
tendentsiyalari 
 
Iste'mol bozoridagi o'zgarishlar munosabati bilan yangi sharoitlarda 
iste'mol talabining bir qator asosiy tendentsiyalarini aniqlash mumkin. 
Axborot iqtisodiyotidagi eng muhim tendentsiyalardan biri bu iqtisodiy 
faoliyatni, shu jumladan iste'molchi faoliyatini intellektuallashtirish xisoblanadi. 
Eng muhim jihat tovar va xizmatlarning intellektual va axborot bilan 
to‘yinganligini, ularni ilgari surish va sotish jarayonlarini oshirishdan iborat. 
Zamonaviy iqtisodiyotda ko'pchilik mahsulotlar "aqlli narsalar" toifasiga 
o'tmoqda, ya'ni ular juda ko'p bilimlarni, tovarlarning funksionalligini 
murakkablashtirish va kengaytirish imkonini beradigan murakkab intellektual 
texnologiyalarni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, mahsulotning intellektual, 
"yumshoq" (soft) komponenti ham xarajat, ham iste'molchi nafliligi bo'yicha 
"qattiq" (hard) qismidan oshib ketadi. Bu nafaqat texnik jihatdan murakkab yoki 
raqamli tovarlar va xizmatlarga taalluqli, balki boshqa ko'plab an'anaviy bozor 
tarmoqlarini qamrab oladi. Yuqori texnologiyali mebellar, aqlli kiyimlar, 
molekulyar kosmetika va boshqalar mavjud bo'lib, ular o'z-o'zini boshqarishga, 
kerakli shaklni olish, ergonomik tarzda o'zgartirish va ma'lum bir iste'molchi 
uchun imkon qadar moslashish qodir. Uy, mashina, telefon kabi an'anaviy tovarlar 
aql va bilimga shunchalik to'yinganki, ular inson tomonidan ilgari bajarilgan 
funktsiyalarni samaraliroq darajada almashtirishga qodir. Bozorda aqlli, bilim 
talab qiladigan, ilm-fan yutuqlarini talab qiluvchi tovarlar va xizmatlar (aqlli uy 
yoki aqlli bino, aqlli avtomobil, smartfon) faol ravishda tarqalmoqda. Yangi 

---

davrning aqlli mahsulotlariga mikroprotsessorli kiyimlar, kartalar (kredit kartalar, 
talonlar), uylar, yo'llar, avtomobillar, shinalar, navigatorlar, sport anjomlari, radio 
va televizorlar (o'rnatilgan agent, reklama tanlovi), telefon va boshqa gadjetlar 
kiradi.
Haqiqatan ham, muhandislik echimlari nuqtai nazaridan, zamonaviy 
avtomobil "o'ziyurar avtomobil" prototiplaridan unchalik farq qilmaydi. Ularning 
asosiy 
farqi 
bilim 
va 
ma'lumotlarning 
mujassamlangan 
hajmidadir: 
avtomobilsozlik sanoatining so'nggi namunalari bort kompyuterlari bilan 
jihozlangan, ishlab chiqarishda tabiatda uchramaydigan kompozit materiallar va 
plastmassalardan foydalaniladi, salonlar konditsionerlar, Internetga kirish 
imkoniyatiga ega uyali aloqa uskunalari va boshqalar bilan jihozlangan. Genetika 
va biotexnologiya mahsulotlari (masalan, madaniy o'simliklarning yangi navlari 
yoki zamonaviy dori vositalari), kompyuterlar ishlab chiqarish, aerokosmik 
sanoat va telekommunikatsiyalar axborot komponentini yanada ko'proq to'yingan. 
Yangi iqtisodiyotda ikki tomonlama tendentsiya kuzatilmoqda: bir 
tomondan, ilgari noyob tovarlarning oddiy, ommaviy talab qilinadigan 
mahsulotlarga aylanishi; boshqa tomondan, aksincha, ilgari oddiy tovarlarni 
o'ziga xos va ma'lum bir mijozga moslashtirilgan tovarlarga aylantirish. 
Tovarlarni sintez qilish, noyob (haqiqiy yoki virtual) savdo qiymatlariga ega 
bo'lgan turli xil mahsulotlarni yaratish (sog'lom oziq-ovqat - ozuqaviy 
funktsiyalar va dori-darmonlar, ekologik turizm va boshqalar) jarayoni 
tezlashmoqda. 
Mahsulotlar tobora murakkablashib bormoqda, ularga tobora ko'proq aql, 
axborot va bilimlar investitsiya qilinmoqda, bu esa bozorlarning axborot bilan 
to'yinganligida namoyon bo'ladi. Bu innovatsion faollikning oshishi bilan birga 
keladi, bu faqat tovarlar yoki xizmatlarning ma'lum bir yangiligiga, muayyan 
mijozlarning o'zgaruvchan afzalliklari va ehtiyojlariga doimiy moslashishga 
asoslanishi mumkin. Aks holda, mahsulot bozorda talabga ega bo'lmaydi.
Yangi tovarni sotib olishda iste'molchi innovatsiyalarni qo'llab-
quvvatlaydi. Agar u innovatsiyalarga qiziqish bildirmasa, yangi mahsulotga 

---

bo'lgan talabni inkor etsa, innovatsiya yo'nalishini ham tan olmasa u biznes uchun 
jiddiy muammolar bilan, shuningdek to'la bankrotlik bilan tugashi mumkin. 
Moddiy ishlab chiqarishning aksariyat tovarlarining aqliy intensivligi, 
mahsulot 
tannarxidagi 
kognitiv 
tarkibiy 
qismning 
o'sishi 
tovarlarni 
kognitivlashtirishga olib keladi va ularni "bilimlar laxtalariga" aylantiradi. 
Tovarlarning diskretlik darajasi oshadi, individual yo'naltirilgan tovarlar paydo 
bo'ladi. Natijada, bunday tovarlarning narxi, asosan, texnik vositalarning narxi 
bilan emas, balki ularda to'plangan ma'lumotlar, aql va bilimlar bilan belgilanadi. 
Tovarlarning "yumshoq" tarkibiy qismi bozorda nafaqat kattaroq, balki 
muhimroq bo'lib borayotganligi sababli tovarlarni intellektualizatsiya qilishning 
biroz boshqacha jihati ochiladi. Bu jarayonlar oʻzaro bogʻliq boʻlib, axborot va 
intellektual toʻyinganlikni oshirish ham ishlab chiqaruvchilar, ham isteʼmolchilar 
tomonidan bozor ehtiyojiga aylanib borayotganidan dalolat beradi. 
Tovar iqtisodiy munosabatlar predmeti sifatida tobora suyultirilib, moddiy 
qobig'ini yo'qotib, ikkinchi darajali rolga o'tkazmoqda. Mahsulot intellektual va 
axborot yordami bilan ta'minlanadi, keyin esa umumiy hamrohlik xizmatlari 
majmuasida sotiladi. Nusxalar va xizmatlar bozor munosabatlarida mahsulotning 
asosiy vakillariga aylanadi, iste'molchilar asosan ularga e'tibor berishadi. 
Mahsulotlardagi o'zgarishlar va farqlar ham funktsional, ham axborot xarakteriga 
ega bo'lib, oxirgi yo'nalish ustunlik qiladi. Funktsional va moddiy jihatdan bir xil 
mahsulot qadoqlashga o'zgartirishlar kiritish, turli xil PR-kampaniyalar, 
aktsiyalar, degustatsiyalar, kataloglarni nashr qilish, reklama kuponlari va 
boshqalarni o'tkazish orqali qo'shimcha reklama ishlovini oladi. Zamonaviy 
tovarlar va xizmatlarning aksariyati ramziy ma'noga ega va har doim ham moddiy 
faktik asosga ega emas. Funktsional va moddiy o'zgarishlar axborot komponenti 
orqali amalga oshiriladi. 
Aholining asosiy ehtiyojlarini qondirish narxdan tashqari raqobatni 
(dizayn, uslub, yangilik, imidj, sifat) birinchi o'ringa qo'yadi va mahsulotlarning 
hayot aylanishining qisqarishi doimiy bo'ladigan, lekin har doim ham birga 
bo'lmaydigan innovatsiyalarning tezlashishini anglatadi.

---

Axborot 
mahsulotlarning 
ramziy 
darajasining 
ortib 
borayotgan 
ahamiyatini, tajriba, ma'no va o'ziga xoslik ko'rinishidagi ma'lumotlarni o'z ichiga 
oladi. Kompyuterlar bu jarayonda vositachilik qilishga yordam beradi. Ba'zan 
"kontent ishlab chiqarish" deb ataladigan elektron belgilarni yaratish axborot 
iqtisodiyotining asosiy yo'nalishlaridan biridir. Texnik qurilmani turmush tarzi 
vositasiga aylantirish qobiliyati kompaniyalarga bozorda yetakchi bo`lishlikni 
ta'minlaydi. Iste'molchilar bunday mahsulotni sotib olgach, aslida ma'lum bir 
tajriba, ma'no yoki o'ziga xoslikka ega bo'ladilar. Natijada, kompaniyalar texnik 
mahsulotni yaxshilash xarajatlari bilan solishtirganda mahsulotning ramziy 
darajasini yaratish uchun ko'proq vaqt sarflaydilar.
Bundan kelib chiqadiki, axborot iqtisodiyotida eng muhim tendentsiya - bu 
iste'mol talabining “Soft”lashuvidir. 
Iste'molchi talabining diversifikatsiyasini aks ettiruvchi yana bir muhim 
tendentsiya iste'mol xizmati bo'lib, u turli xizmatlarga talabning kengayishi, 
ularda nomoddiy xizmatlarning ustunligi, yangi turdagi tarmoq, intellektual, 
axborot xizmatlarining paydo bo'lishini o'z ichiga oladi.