1-мавзу: Юридик психологиянинг предмети, ма=сад ва вазифалари

 
3. Шубҳаланувчи ва айбланувчиларни сўроқ
қилиш психологияси. 
Суд 
ҳукми 
билан 
айби 
тасдиқлангунича 
қадар 
гумондор 
(шубҳаланувчи) ва айбланувчи жиноятчи бўлиб ҳисобланмайди. Бирор бир 
жиноятда айбланаѐтган ѐки гумонланаѐтган кимса жиноятчи бўлмаслиги 
мумкин. Гумондорга нисбатан айбланувчи одатда, жиноий иш ҳолати, тергов 
эга бўлган далил исботлар мазмунидан кўпроқ огоҳ бўлади. Бироқ дастлабки 
терговда гумондорда ҳам, айбланувчида ҳам ўхшаш психологик ҳолатлар, 
мотивлар, ҳаяжон, бунинг оқибатида ўзига хос хулқ - атвор кузатилади. 
Айбланувчи хулқ - атворини озодликдан маҳрум бўлиш, одатий 
турмуш тарзидан айрилиб қолиши, жиноятчи маҳкумлар орасига тушиб 
қолишдан қўрқув ҳисси туғдирадиган кучли психологик тушкунлик 
натижасида шаклланадиган мотив ҳам идора қилиши мумкин. Бундай 
ҳиссиѐтлар биринчи марта жиноят содир этган кишиларга хосдир, улар 
жиноий жавобгарлик мазмунидан бехабар бўлганликлари боис ўта тушкун 
кайфият гирдобида қоладилар. Шунинг учун бундай шахсларга терговчи 
ҳақиқатни айтса жиноятига жазо бериш енгиллаши мумкинлигига 

---

53 
ишонтириши зарур. 
Уюшган жиноий гуруҳ таркибида содир этилган жиноятда 
айбланаѐтган шахс шерикларига ҳар хил муносабатда бўлади. Ўзига 
ҳомийлик қилиб, қўллаб - қувватлаб турган шахсни яна ѐрдам беришидан 
умидвор бўлиб, жиноятга тааллуқлигини яширишга уринади. 
 
?
 Доминанта нима? 
Шахснинг хулқ - атвори кўп жиҳатдан унга доминанта – ушбу 
дақиқада бош миянинг катта ярим шарлари қобиғидаги ҳар қандай 
таъсиротга ўта қўзғалувчан бўлган ҳамда бошқа асаб марказлари фаолиятига 
тормозлантирувчи таъсир кўрсата оладиган ҳукмрон қўзғалиш ўчоғининг 
таъсирига боғлиқ бўлади. Одамда доминанта ҳаѐтининг муайян даражадаги 
жиддий палласида юз берган воқеа учун қайқуриши, қаттиқ ҳаяжонланиши, 
қўрқув, умидсизлик ҳисларига берилиши туфайли туғилади. Доминанта 
таъсири остида жиноятчи гўѐ унинг хавфсизлигини таъминлайдиган, фош 
этилишидан сақлайдиган ҳамда кейинги жазодан асраб қоладиган хатти-
шаракатларни содир этишга киришади. Унинг фаолияти ўзига хос 
ҳимояланиш тусини олади. Бироқ унинг айнан шундай ҳаракатлари
терговчининг эътиборини тортади, уни содир этилган жиноятга алоқадор, 
деб тахмин қилишга асос бўлади. Бундай хатти-ҳаракатлар «хулқ - атвор 
далили» деб номланади. 
Хулқ - автор далиллари турли хил куринишда бўлади. Улар орасида 
энг кўп учрайдиганлари: чалғитувчи саҳналар тайѐрлаш, ѐлғон тасдиқ 
(алиби) яратиш ва кутилмаган жавоблар кабилардир. Амалиѐтда кўпинча 
айбланувчи ўзига бўхтон қилган ҳолатларда сохта муросали вазиятлар 
туғилади. Агар айбланувчи ҳаддан ташқари таъсирланувчан, ташқи 
таъсиротларга берилувчан, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилишдан ожиз, 
иродасиз, руҳий ҳаяжонланишга бардошсизлиги билан ажралиб турса, ўзига 
тухмат қилиш эҳтимоли ортади. Бунинг энг тарқалган мотиви ҳақиқий 

---

54 
айбдорни кўргазма беришдан халос қилишга уринишдир. (яқин қариндошлик 
таъсирида) 
Юридик психологиянинг фан сифатидаги вазифаси терговчиларнинг 
ижодий изланишлари самараларини назарий асослаб беришдан иборатдир.