1. Morfemika haqida So’z yasalishi So’zning morfemik tarkibi Morfemika

---

fayllar.org 
ma'muriyatiga murojaat qiling
 
shunga o'xshash topish
1. Morfemika haqida So’z yasalishi So’zning morfemik tarkibi
Morfemika
Download
76.5 Kb.
bet
1/2
Sana
12.02.2022
Hajmi
76.5 Kb.
#574853
1

2
Bog'liq 

Morfemika va so’z yasalishi.So’zning morfemik tarkibi 
Kimyo yUFF
, 
Lotin Amerika
, 
Lotin Amerika
, 
XIX asr oxirida Lotin Amerikasiga AQSH kapitali ham kirib kela
, 
Grafika va orfografiya
, 
Hozirgi-uzbek-
adabiy-tili
, 
Zebra
 
Mavzu : Morfemika va so’z yasalishi.So’zning 
morfemik tarkibi
  
Reja :
1. Morfemika haqida 
2. So’z yasalishi
3. So’zning morfemik tarkibi
Morfemika. So‘z yasalishining grammatika bilan boғliqligi (morfologiyada: ayniqsa, affiksatsiya
yo‘li bilan yasalish; kategorial ko‘chish; sintaksisda: qo‘shma so‘z bilan so‘z birikmasi orasidagi
munosabat va b.) uning tabiatidagi etakchi xususiyatlaridandir. Uzak va affikslarning 
analizi

---

morfologiyada ham
, so‘z yasalishida ham uchraydi, lekin bu ikki sohaning analizi-hodisaga qanday
nuqtai nazardan yondashishi—har xil, shunday bo‘lsa ham, bari bir, har ikki soha uchun umumiy
bo‘lgan hodisalar ham bor. SHunga ko‘ra, keyingi vaqtlarda bularni yoritishning yangi sxemalari
paydo bo‘ldi: dastlab morfemalariing har ikki sohaga aloqador bo‘lgan tomonlari ayrim beriladi, bu
ayrim qism morfemika deb ataladi, keyin so‘z 
yasalishi
, undan keyin morfologiya bayon qilinadi. Bu
yangi tartib ilmiy jihatdan puxta asoslangan bo‘lib, praktik tomondan ham afzalliklarga ega.
Morfemika so‘zning eng kichik ma`noli qismlari haqidagi ta`-limotdir. By kichik kismlar
morfemalardir. Bu morfemalar turli ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi. Masalan, ishla so‘zadagi -la
elementi hayda so‘zida -da formasida kelgan (lekin hay-hayla fe`lida yana -la tusida qo‘llangan), hozir
ajralmaydigan unda so‘zida ham aslda shu -da affiksi bor (un—ovoz). Bu -la va -da ko‘rinishlari
umumiy tarzda morfema deyiladi. Buning har bir ko‘rinishi esa morf sanaladi. Demak, morfema
morflarning yiғindisidir. Bu turli ko‘rinishdagi qismlar, morflar, bir-biriga nisbatan allomorf sanaladi.
Bu hol o‘zak morfemalarda ham uchraydi: tash-qi so‘zidagi tash elementi tish tusida ham
uchraydi (chiq so‘zining kelib chiqishini eslang: tishiq — chiq). YAna: yuvmoq — yumoq (u ko‘ylakni
yuvgan-yugan), to‘zғi-to‘zi (-ғi va -i), qo‘zғa va to‘zғi (-ғa va ғi), to‘zidi—to‘zғidi—to‘zғoq (to‘zi va to‘z,
qo‘zi va qo‘z, qazi va qaz: qaziғan—qazgan), -gancha va -guncha (Bu formalar keyinroq
differentsiatsiyaga uchragan), kuchuk uvladi—Bo‘ri ulidi (uv va u, -la va -li). Anglashiladiki, morfema
deganimizda (o‘zak morfema ham, affiksal morfema ham), yuqoridagi kabi yaqin — o‘xshash
morflarning yiғindisini ko‘zda tutamiz, shu har xil ko‘rinishlarning umumiy atalishini anglaymiz (lekin
ma`lum morfologik modelga ko‘ra regulyar takrorlanadigan variantlar morf sanalmaydi). Morfema
sostaviga ko‘ra, ko‘pincha, 
umumlashtirib aytganda
, fonemalar kompleksidan, ba`zan bir fonemadan
iborat bo‘ladi (har bir konkret ko‘rinishga nisbatan aytganimizda morf fonemadan iborat bo‘ladi), bir
qancha so‘zlarda takrorlanadi, (bir xil ma`noda), muntazamlik xarakteriga ega bo‘ladi. Morflarning bir
morfema sanalishi (-la va -da affikslarini eslang) ularning ma`no jihatidangina emas, balki formal
tomondan (material-tovush tomonidan) ham yaqin-o‘xshash bo‘lishiga asoslanadi.
Masalan, islamok va iskamoq fe`llaridagi -la va -ka yasovchi affikslarining semantik funktsiyasi bir xil,
lekin bular orasida material yaqinlik-o‘xshashlik yo‘q, demak, bular sinonim affikslardir.
Morfemalar funktsiyasiga ko‘ra so‘z 
yasalishiga ham
, so‘z o‘zgarishiga ham aloqador. Affikslarning
so‘z yasovchi affikslar (derivatsion affikslar. Bunday so‘z yasash derivatologiya deyiladi) va so‘z
o‘zgartuvchilar (relyatsion affikslar) tusidagi klassifikatsiyasi shu holatga asoslanadi. Bu hodisa so‘z
yasalishi (affiksal) bilan paradigmatika orasida formal o‘xshashlik borligini ko‘rsatadi. Masalan, temir