1. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni

2. Mulk shakllari
Rejali iktisodiyotdan bozor iktisodiyotiga utishda ishlab chikarish vositalariga ijtimoiy mulk atalmish davlatlashtirigan mulk shakllarining uzgartirilishi asosida asta-sekin turli nodavlat mulk shakllariga utib boriladi. Aralash iktisodiyot sharoitida kuyidagi mulk shakllari mavjud:

1. Davlat mulki. Aralash iktisodiyotda mudofaa, davlat boshkaruvi, ijtimoiy tartibni muxofaza kilish, yagona energetika tizimini ta’minlash, fundamental fanni rivojlantirish, er, er osti va ustki boyliklari, foydali kazilmalar, suv va suv inshootlari, tabiatni muxofaza kilish kabi bir kator ob’ektlar kiradi.

2. Jamoa mulki. Jamoa mulki mazkur jamoa a’zolarining mexnati bilan yaratilgan maxsulotga tula egalik kilish, foydalanish va tasarruf etishlari borasidagi ob’ektlardir. Bunda mexnat jara yonida ishtirok etuvchilar xam, uning natijasini uzlashtiruvchilar xam aynan bir kishilardir. Jamoa mulki mayda mulk egalarining kungilli, xayrixoxlik vaziyatda barchalari mavjud mulklarni birlashtirish asosida tashkil etilgan.

3. Ijaraga olingan korxona jamoasi mulki. Bu mulk avvalo ijarachilarga tegishli mulkdir. Erni va boshka ishlab chikarish vosi talarini ijaraga olish bilan mulkchilik xukuki ijaraga berayotgan shaxsdan olayotgan odamga utmaydi. Mulkchilikning egalik xukuki, ijaraga berayotgan shaxsda koladi. U uz mulkidan foydalanish va uni tasarruf etish xukukini shartnomada kursatilgan muddatda vaktincha, ijaraga olayotgan shaxsga beradi. Mulkchilikning uzlashtirish munosabati muayyan sharoitda mazkur ob’ektda yaratilayotgan maxsulotni ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi sub’ektlar urtasida kelishilgan nisbatlarda taksimlanishi borasida sodir buladi.

4. Xissadorlik uyushmasi.Uyushma tashkil etuvchilarning ma’lum maksadini amalga oshirish uchun barchaga umumiy bulgan asoslarda, ammo xar bir a’zoning mulkka kushgan turlicha mikdordagi xissasi orkali vujudga keladi.

5. YAkka mulk. Bu mulk mulkning bir sub’ekt tomonidan uzlashti rilishini ifodalaydi. YAkka mulk egasi, avvalo uz mexnati, uz ishlab chikarish vositalari bilan maxsulot yaratadi. Uz maxsuloti va daromadini uz xoxishiga muvofik tasarruf etadi.

6. SHaxsiy mulk. Bu mulk - insonlarning yakka iste’mol buyumlaridan foydalanish, uni uzlashtirish, tasarruf kilish va unga egalik kilish munosabatidir. SHaxsiy mulk jamiyat a’zolarining shaxsiy iste’molini ta’minlash uchun zarur bulgan uy-joy, trans port vositasi, radio, televizor, mebel, uy-ruzgor buyumlari va boshkalar.

7. Xususiy mulk. Bu mulk ma’lum shaxslarga karashli bulib, daromad topishga yunaltirilgan mulkdir. Xususiy mulkning asosiy ob’ekti ishlab chikarish vositalaridir.

8. Kushma korxonalar mulki. Bu mulk kamida ikkita davlat ishtirokida tuzilgan kushma korxona mulkidir. Bozor munosabatlariga utish mamlakat iktisodiyotiga chet el kapitalining kirib kelishiga yul ochdi. Respublikamizda faoliyat kursatayotgan kushma korxonalarga misol: “UzDEU”, "AnTEKST", “SamKUCHAVTO” va boshkalar. SHunay kilib jamiyatda mavjud extiyojlarning turli-tumanligi uchun ularni xar tomonlama kondirish fakat turli mulk shakllarining birgalikdagi mulkiy munosabatlar majmuasida xam bulishi mumkin.

Xalk xujaligi uzaro boglangan, bir-biri bilan rakobatda bulgan turli mulk shakllarining iste’molchilari kurashida namoyon buladi.

Davlat mulki uzining roli, vazifasi, maksadi bilan boshka bozor mulki shakllardan tupdan fark kiladi. Davlat mulkining bozor iktisodiyotida amal kilish chegarasi uzgargan. Bu xol davlatning xususiylashtirish siyosati bilan boglik. Davlat mulkining funksiyalari xam uning maksadi bilan uzviy boglik. Bunday xollarda korxonalar xatto daromad kamaysa xam ijtimoiy iktisodiy maksadalarni amalga oshirishga muljallangan buladi.

Bozor iktisodiyotidagi boshka mulk shakllarini taxlil kilganimizda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish shakllariga kuprok e’tibor beramiz. Bu narsa mulk shakllarining tarkkiy etish yuli bilan boglik.

Bozor mavjud bulgan eng oddiy shakl- bu individual va oilaviy mulk shakllaridir. Mazkur mulk shakllari asosan kichik biznes va fermerlikka xos. Jamiyat ishlab chikarish kuchlarining rivojlanishi va kapitalni birlashtirishni talab kiladi. Bu xol ikki yunalishni rivojlantirib yubordi, bir tomondan jamoa yollanma mexnati asosida xususiy mulk rivojlandi, boshka tomondan jamoa kushma mulkning rivojlanishi kuzatildi. Bozor iktisodiyotida bu mulk shakllari aloxida - aloxida keng tarkalmokda. Kichik biznesda, kichik korxonalarda samaradorlik ancha yukori buldi. Jamoa manfaati bilan individual manfaatni kushishining eng yaxshi yuli mulkning aksionerlik shaklidir. CHunki aksioner jamiyat kanchalik iktisodiy jixatdan bozor sharoitida talab va taklifga muvofik faoliyat yurgizib, yaxshi daromad olsa uning xar - bir a’zosi yoki aksiya egasi shu korxona uchun kayguradi. SHu bois aksionerlik mulk shakli bozor iktisodiyotining aosini tashkil kildi.

Lekin xozirgi sharoitda xar bir mulk shaklida faoliyat yurgizayotgan korxonalarda salbiy xolatlar xam uchrab turadi.