1. Nutq turlari va shakllari Nutq

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili)

Bajardi: 1119 guruh talabasi

G’aniyeva Mahliyo Narmamat qizi

Qabul qildi: O’tkir Abdunazarov
1. Nutq turlari va shakllari
Nutq — tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. nutq deganda uning ogʻzaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon boʻlishidagi jarayonlar, yaʼni soʻzlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar) tushuniladi.

Lingvistik nazariyada nutq tushunchasi muayyan til jamoasida qabul qilingan ifoda vositalari tizimi hisoblangan mavhum til tushunchasiga hamda ijtimoiy borliq (hayot)ning eng harakterli koʻrinishlaridan boʻlgan aniq, bir qadar umumiyroqtil tushunchasiga qaramaqarshi qoʻyiladi. Boshqa odamlar xulqatvori va faoliyatiga taʼsir koʻrsatish maqsadida ularga axborot, xabar yetkazishga xizmat qiladigan asl nutq (tashqi nutq), yaʼni gapirish, til belgilarining eshitish aʼzolari tomonidan idrok qilinadigan (ovoz yozib oluvchi uskunalar yordamida qayd etiladigan va qayta takrorlanadigan) artikulyasiyasi tarzida yoki ushbu belgilarning yozuvda shartli aks etishi tarzida yuzaga chiqadi.

Asl nutq ("tashqi nutq") bilan bir qatorda ichki nutq ham bor. U soʻzlovchi ongida bilishga yordam beradigan turli xil masalalarni muhokama qilish va hal etishga qaratiladi. Ichki nutq tashki nutq asosida, tovush yoki yozuv qoʻllanmagan holda, faqat ovozli nutqdagi soʻzlar haqidagi aniq tasavvurlar bilan kechadigan ak/shy jarayonlar tarzida amalga oshadi. Yozma nutq ogʻza-ki nutqdan bir qadar shakllanganligi, soʻzlarning oʻta sinchkovlik bilan tanlab olinishi, grammatik jihatdan aniq, lekin murakkab shakllanganligi, ogʻzaki nutq uchun xos boʻlgan ohang, mimika va qoʻl harakatlarining bevosita qoʻllana olmasligi bilan farqlanadi. nutqning monologik (qarang Monolog) va dialogi k (qarang Dialog) turlari mavjud.

Nutq aloqa-aralashuv vazifasidan tashqari yana boshqa vazifalar, chunonchi, poetik vazifa ham bajarishi mumkin. nutqning alohida koʻrinishi oʻqishdir.

Har bir kishining nutq individual, oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholonki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan chambarchas bogʻliqdir. nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi. nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish, individuallik doirasidan chiqib, jamoatchilik mahsuliga aylanadigan mantiqiy tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega.

Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga ega boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik, taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerak.

Til va nutq. Nutqiy faoliyat turlari. Nutqning holati va uning tarkibiy qismlari. Nutq uchun asosiy talablar.

   Til va nutq Til - bu so'zlar ma'nosiga ega bo'lgan so'zlarni va sintaksisni o'z ichiga olgan belgilar tizimi - bu jumlalar quriladigan qoidalar to'plami. Nutq - bu harakatdagi til. Nutq - bu insonning o'ziga xos lisoniy faoliyat turi bo'lib, odamlar o'rtasidagi aloqani va ularning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishini ta'minlaydi.

   Nutq faoliyatining turlari Nutq quyidagicha bo'lishi mumkin: 1) tashqi yoki ichki. 2) og'zaki yoki yozma. 3) passiv (o'qish, tinglash) yoki faol (gapirish, yozish). 4) Monologik yoki dialogik. 5) Tez yoki sekin, 6) Qisqa yoki uzoq, 7) Aniq, ravshan yoki tartibsiz, 8) Hissiy ifodali yoki bir xil, 9) Tabiiy yoki odobli, 10) Jim yoki baland, 11) Yorqin yoki tushunarsiz, 12) Aqlli yoki qo'pol , 13) savodsiz yoki savodsiz va boshqalar.

   So'zni va uning antonimini yozing G'azab hujumi Umid Mo''tabar Bo'ron Sovuq Shoshilinch Tez Zerikarli Zo'ravonlik Sharmandalik Rakati Qora o'tish Yaxshi butun sonli ish silliq Yuqoridan oling Zerikarli maqtov Sevgi Adagio Susha Madaniyat Ayol insoniyat bola kulgisini toping.

 O'zingizni sinab ko'ring Jahl (mehribonlik) 2) Master (xizmatkor, qul) 3) Sekinlik (chaqqonlik, epchillik, epchillik) 4) Uyat (shon-sharaf, shon-sharaf, sharaf) 5) Raqib (sherik, hamkasb, hamfikr) oq) 7) sakrash (turish) 8) go'zal (xunuk, xunuk, xunuk) 9) Bokira er (haydaladigan erlar, haydaladigan erlar, ekinzorlar) 10) insonparvarlik (shafqatsizlik, misantropiya) 11) Kulgi (yig'lamoq) 12) Hujum (mudofaa, himoya) 13) Bo'ron (tinchlik, tinchlik) 14) Zerikish (kulgili) 15) Muvaffaqiyat (quvonch) 16) Yuqoridan (taglik, taglik) 17) Zerikarli (yorqin) 18) Sevgi (nafrat) 19) Er (dengiz, suv). 20) Madaniyat (nodonlik) sizning) 21) Ayol (erkak) 22) Bola (keksa odam) 23) Topish (yo'qotish) 24) Umid (umidsizlik) 25) Sovuq (issiqlik, issiqlik) 26) Ish (dam olish, harakatsizlik) 27) Silliq (qo'pol) 28) Ol (ber) 29) maqtovlar (haqorat, haqorat, tanqid) 30) Adagio (allegro, presto, scherzo)

   Nutq aloqasi Nutq aloqasi, og'zaki aloqa - bu odam bilan shaxsan muloqot: biz gapiramiz, tinglaymiz, o'qiymiz, yozamiz, tarjima qilamiz. Nutqiy vaziyat - bu suhbatdoshlarni ma'lumot almashishga undovchi tashqi sharoitlar va ichki psixologik reaktsiyalarning murakkab kombinatsiyasi. Nutqiy vaziyatning tarkibiy qismlari: ishtirokchilar: qabul qiluvchi, qabul qiluvchi, auditoriya; nutq mavzusi; holatlar: joy, vaqt, boshqa muhim shartlar; aloqa kanali - aloqa usuli - og'zaki yoki yozma nutq, odatiy belgilar va boshqalar yordamida. kod: til, dialekt, uslub; nutq janri, masalan, ilmiy ma'ruza, suhbat; voqea maqsad, ishtirokchilarning fikriga ko'ra, muayyan vaziyatda nutqning natijasi bo'lishi mumkin bo'lgan narsa; nutq samaradorligini baholash, masalan, hisobot tinglovchilarni qiziqtiradimi yoki yo'qmi.

  

Nutq madaniyati, uning asosiy mezonlari Nutq madaniyati og'zaki va yozma adabiy til normalariga (talaffuz qilish qoidalari, stress, foydalanish, grammatika, uslub), shuningdek, nutqning maqsad va mazmuniga muvofiq turli xil aloqa sharoitlarida tilning ekspressiv vositalaridan foydalanish qobiliyatidir. Nutq madaniyati mezonlari: aniqlik to'g'ri va mantiqiy aloqa Muvaffaqiyatning ifodasi aniqlik Boylikning mavjudligi bog'liqlik Tozalik estetikasi

 Uy vazifasi 1. Bayonotlardan birini yozing: uchta ma'ruzachilar toifasi mavjud: ba'zilarini tinglash mumkin, boshqalarini tinglash mumkin emas, boshqalarini tinglash mumkin emas. (Arxiepiskop Maggie) O'ylamasdan gaplashish, maqsadsiz otish bilan barobar. (Migel de Servantes) Ogoh bo'ling, gapga chekinmaslik kerak. (F. Bekon) Ushbu gapni tushunganingiz uchun insho yozing. 2. Ma'ruza materiallarini o'rganing.

3. Nutqqa qo'yiladigan asosiy talablar: til vositalaridan foydalanishning to'g'riligi, aniqligi, ekspressivligi, maqsadga muvofiqligi.

4. Nutqning funktsional uslublari va ularning xususiyatlari.

5. So'zlashuv uslubi, uning asosiy xususiyatlari, foydalanish doirasi.

Muloqot qilish, fikrlarni shakllantirish, hayotning turli ko'rinishlarini baholash uchun og'zaki belgilarni qo'llashning o'ziga xos jarayoni deyiladi   nutq. Nutq  amaldagi til. Gap odamning shaxsi va ayniqsa uning tafakkuri bilan chambarchas bog'liq. U individual, yosh, jins, intellektual va kasbiy xususiyatlarni aks ettiradi.

Nutq faoliyatining ko'p turlari mavjud. Gap bo'lishi mumkin:

1) Tashqi yoki ichki.  Tashqi nutqda odam turli xil odamlar tomonidan so'zlarning ma'nosini har xil tushunishga duch keladi, shuning uchun ko'pincha tushunmovchiliklar va tushunmovchiliklar paydo bo'ladi. Ichki nutq (o'zi bilan suhbat) inson uchun juda tushunarli. O'zingiznikiga qaraganda boshqalar bilan muloqot qilish qiyinroq.

2) og'zaki yoki yozma. Xat yozilgan nutqdir.

3) passiv (o'qish, tinglash) yoki faol (gapirish, yozish).

4) Monologik yoki dialogik.

Shuningdek, nutq tez yoki sekin, qisqa yoki uzoq, tushunarli, aniq yoki tartibsiz, hissiy jihatdan ifodali yoki monoton, tabiiy yoki odobli, jim yoki baland, yorqin yoki tushunarsiz, aqlli yoki qo'pol, savodli yoki savodsiz va boshqalar bo'lishi mumkin.

Ba'zida, hatto so'zlarning ma'nosini bilmasdan ham, muhokama qilinayotgan narsani tushunamiz, kontekstdan yoki grammatikaga e'tibor qaratamiz.

Biz til to'g'risidagi bilimimizni va uning ichki tarkibiy aloqalarini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini sinab ko'ramiz.

Jismoniy mashqlar.  30 so'zdan iborat bo'lib, navbat bilan unga so'z va antonim yozing. So'zlar va ularga to'g'ri javoblar:

1) Jahl (mehribonlik)

2) usta (xizmatkor, qul)

3) Yalqovlik (chaqqonlik, chaqqonlik, chaqqonlik)

4) Uyat (shon-sharaf, shon-sharaf, sharaf)

5) raqib (sherik, hamkasb, hamfikr)

6) Qora (oq)

7) sakrash (stend)

8) Chiroyli (xunuk, xunuk, xunuk)

9) Bokira erlar (haydaladigan erlar, haydaladigan erlar, ekinzorlar)

10) Insonparvarlik (shafqatsizlik, misantropiya)

11) Kulgi (yig'layapti)

12) Hujum (himoya, mudofaa)

13) Bo'ron (tinch, tinchlik)

14) Zerikish (kulgili)

15) Xafagarchilik (quvonch)

16) Yuqori (taglik, taglik)

17) xira (yorqin)

18) sevish (nafratlanish)

19) quruqlik (dengiz, suv)

20) Madaniyat (nodonlik)

21) Ayol (erkak)

22) Bola (qariya)

23) Topish (yo'qotish)

24) Umid (umidsizlik)

25) Sovuq (issiqlik, issiqlik)

26) Ish (dam olish, bo'sh turish)

27) Silliq (qo'pol)

28) oling (bering)

29) Maqtov (haqorat, haqorat, tanqid)

30) Adagio (allegro, presto, scherzo).

To'g'ri javoblar sonini hisoblang. Aniq taxmin qilingan antonim 1 ball. Taxminan to'g'ri bo'lgan so'zlar (masalan, "shon-sharaf, shon-sharaf" o'rniga "sharmandalik mag'rurlik") yarim nuqta. Tilni yaxshi yoki qoniqarli bilish va mantiqiy fikrlash qobiliyatiga ega bo'lsangiz, natija taxminan 25-30 ballni tashkil qiladi.

Biror kishining nutqiga ko'ra, siz uning fikrlash xususiyatlarini aniqlashingiz mumkin. Buni ichki nutqning xususiyatlari bilan o'rganish juda qiziq.

Nutq- odamlar o'rtasidagi aloqa va ularning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishini ta'minlaydigan o'ziga xos lisoniy faoliyat turi.

Nutqning holati  - suhbatdoshlarni ma'lumot almashishga undovchi tashqi sharoitlar va ichki psixologik reaktsiyalarning murakkab kombinatsiyasi. Nutq samarali bo'lishi uchun ba'zi printsiplarga amal qilish kerak:

Nutq odob-axloqi printsipi (tinglovchi bilan teng huquqli sherik sifatida gaplashish, tinglovchining fikrini hurmat qilish, tinglovchi bilan o'zaro aloqada bo'lishdan manfaatdor bo'lish).

Nutqiy vaziyatning quyidagi belgilari (tarkibiy qismlari) mavjud:

ishtirokchilar: qabul qiluvchi, qabul qiluvchi, auditoriya;

nutq mavzusi;

holatlar: joy, vaqt, boshqa muhim shartlar;

aloqa kanali  - aloqa usuli - og'zaki yoki yozma nutq, odatiy belgilar va boshqalar yordamida.

kodi: til, dialekt, uslub;

nutq janri, masalan, ilmiy hisobot, suhbat;

voqea;

maqsad  - ishtirokchilarning fikriga ko'ra, muayyan vaziyatda nutqning natijasi nima bo'lishi mumkin;

nutq faoliyatini baholashmasalan, hisobot tinglovchilarni qiziqtiradimi yoki yo'qmi. (slayd)

Nutqiy vaziyat odamni biron bir narsani aytishga majbur qiladigan holatlar bilan belgilanadi - nutq faoliyati orqali vaziyatni belgilaydigan belgilarga muvofiq yoki ozroq qat'iy ravishda harakat qilganda. Vaziyat belgilarining butun majmuasini quyidagi tarkibiy qismlarga bo'lish mumkin: kim - kimga - nima haqida - qaerda - qachon - nima uchun - nima uchun.

To'g'ri, chiroyli nutq uchun quyidagi xususiyatlar xarakterlidir : aniqlik, izchillik, poklik, ravshanlik, boylik (xilma-xillik) va dolzarblik.

1. Hatto qadimgi davrlarda ham aniqlik nutqning asosiy ustunligi sifatida tan olingan.

Yaxshi gapirish, yozish va to'g'ri fikrlash qobiliyati bir-biri bilan bog'liq. "Kim aniq o'ylayotgan bo'lsa, aniq aytadi" - bu mashhur aforizm. V. G. Belinskiy ta'kidlagan: "So'z fikrni aks ettiradi: fikr tushunarsiz - so'z tushunarsiz".

Aniqlik nutq mavzusini bilish, so'zlarning ma'nosi, ya'ni umuman nutq madaniyati bilan bog'liq.

Nutqning aniqligi  - bu asosan so'zlarning belgilangan ob'ektlarga (hodisalarga) muvofiqligi yoki so'zning umume'tirof etilgan ma'nosi va uning nutqda ishlatilishi o'rtasidagi moslik.

Nutqning sifatliligi kabi aniqlik, eng avvalo, til tizimidagi leksik darajaga bog'liq, ya'ni nutqning aniqligi, agar bunday normalar tan olingan bo'lsa, nutqda foydalanish normalariga rioya qilish deb tushunilishi mumkin.

Aniqlikning ikki turini ajratib ko'rsatish kerak: aniqlik ob'ektiv va aniqlik kontseptualdir.

Birinchi turdagi aniqlik nutq va voqelik o'rtasidagi qo'shimcha lingvistik (ekstra-lingvistik) bog'liqlik bilan yaratiladi. Bu nutq mazmunining ob'ektlar doirasiga, nutq tomonidan namoyon bo'ladigan voqelik hodisalariga muvofiqligidan iborat. Nutqda esga olinadigan hayot hodisalari, ob'ektlar va voqelik voqealari aniq ko'rsatilishi kerak. Shu munosabat bilan, inson nima haqida gapirayotganini yaxshi bilishi kerak.

Shuningdek, kontseptual aniqlik ham mavjud - nutq mazmunining unda ko'rsatilgan tushunchalar tizimiga mosligi. L. N. Tolstoyning fikriga ko'ra: "so'z fikrning ifodasidir, shuning uchun so'z uning ifodasi bilan mos kelishi kerak."

To'g'ri nutqni yaratishga yordam beradigan asosiy shartlar:

1) nutq mavzusini bilish;

2) tilni, uning tizimini, imkoniyatlarini bilish;

3) mavzu bo'yicha bilimlarni ma'lum bir aloqa aktidagi til tizimi va uning imkoniyatlari bilan bog'lash qobiliyati.

2. Nutqning keyingi sifati mustahkamlik.

Mantiq so'zlarni qat'iy ishlatish bilan ham buzilishi mumkin. Mantiqiy nutqqa erishish uchun bitta iboradagi qismlarning semantik izchilligiga va butun matndagi bir xil izchillikka erishish kerak.

Mantiqizm, birinchi navbatda, so'zning ham, matnning ham sintaktik tashkil etilishi bilan bog'liq. Mantiqning ikki turi mavjud:

1) kontseptual mantiq;

2) mantiqiy muvofiqlik.

Ob'ektiv mantiqning mohiyati nutqdagi til birliklarining semantik aloqalari va munosabatlarining ob'ektlar va hodisalarning munosabatlari va munosabatlariga mos kelmasligidadir. Konseptual mantiqiylik - bu nutqdagi til elementlarining semantik aloqalarida mantiqiy fikrlash tuzilishi va uning mantiqiy rivojlanishining aksidir.

Mantiqiy holat:

1) fikrlash mantig'ining mohiyati - "yangi haqiqatni izlashda to'g'ri fikrlashning normalari yoki tamoyillari". Mantiqan gapirishni va yozishni o'rganishdan oldin, kishi mantiqiy fikrlashni o'rganishi kerak;

2) nutq tuzilishi elementlarining semantik muvofiqligi va izchilligini tashkil etishga yordam beradigan til vositalarini bilish.

3. Nutqning ekspressivligi  Uning tuzilishining xususiyatlari tinglovchi yoki o'quvchining e'tiborini va qiziqishini qo'llab-quvvatlaydigan deb ataladi, ya'ni bu xususiyatlarga ega bo'lgan nutq ekspressiv deb nomlanadi.

Ekspressivlik har xil sharoitlarga bog'liq. Ular orasida:

1) tafakkur mustaqilligi. Stereotipik fikrlash va shablonni his qilish ekspressivlik kurtaklarining yorilishiga yo'l qo'ymaydi;

3) tilni yaxshi bilish, uning ifodali qobiliyatlari;

4) til uslublarining xususiyatlari va xususiyatlarini bilish: badiiy, ilmiy, ishbilarmon, jurnalistik, so'zlashuv. Uslub til vositalarida o'z izini qoldiradi;

5) nutq ko'nikmalarini tizimli va ma'lumotli tayyorlash. Bir kishi nutqini boshqarishni, ifodali va shablonli daqiqalarni qayd qilishni o'rganishi kerak.

Tilning ekspressiv vositalariga asosan yo'llar va raqamlar, shuningdek tovushlardan boshlanadigan va sintaksis va uslublar bilan boshlanadigan barcha darajadagi tilning barcha birliklari kiradi. Bitta tovush butun matnga qaraganda ko'proq ifodali bo'lishi mumkin.

Intonatsiya ekspressivlikni yaratish uchun juda muhimdir.

4. Nutqning boyligi  nutqning asosiy kommunikativ fazilatlaridan biridir.

Nutqning boyligi har bir odamning til vositalarining faol zaxirasi, ya'ni so'zlar, ularning ma'nolari, odatiy intonatsiyalarning zaxirasi va boshqalar bilan ta'minlanadi.

Leksik boylik, agar nutq maxsus kommunikativ vazifani bajarmaydigan bir xil so'zlarni takrorlashni qo'llamasa, namoyon bo'ladi. Bu katta faol lug'at sharoitida mumkin.

5. Nutqning yana bir kommunikativ sifati uning dolzarbligi.

Muvofiqlik - tilni bunday tashkil etish, nutqni aloqa maqsadlari va shartlariga mos kelishini anglatadi. Tegishli nutq tinglovchilarning muayyan tarkibi uchun mo'ljallangan suhbat mavzusiga, uning mantiqiy va hissiy tarkibiga mos keladi.

Bog'lanishning bir necha turlari mavjud:

1) uslubning dolzarbligi;

2) kontekstual;

3) vaziyatli;

4) shaxs-psixologik.

Uslubning dolzarbligi bitta so'z, aylanish, dizaynning dolzarbligini boshqaradi. Masalan, og'zaki nutq uchun sintaktik inshootlar o'ziga xos xususiyatga ega - stereotiplar: "torli sumka bu erda qaerda yotgan?", "Moskovskiy stantsiyasi, men qanday borishim kerak?"

Aloqa bilan bir qatorda, nutqning muayyan holatlaridagi dolzarblik individual til darajalarida ta'kidlangan.

Uslublar- Bular aloqa sohalari va tilning asosiy funktsiyalari o'rtasidagi farq tufayli tilning turli xil turlari.

Muloqotning beshta sohasi mavjud (ular til holatlari deb ham ataladi): hayot, fan, qonun, siyosat, san'at. Tilning asosiy funktsiyalariga kelsak, ularning uchtasi mavjud: aloqa, aloqa, ta'sir.

Nutqiy vaziyat va til funktsiyalariga qarab quyidagilar uslub turlari:

Qo'shimcha

Suhbat uslubi (maishiy soha, aloqa funktsiyasi, kamroq - xabarlar);

Ilmiy (fan sohasi, aloqa funktsiyasi);

Rasmiy biznes (huquq sohasi, aloqa funktsiyasi);

Jurnalistika (siyosat va san'at sohasi, aloqa va ta'sir qilish funktsiyalari);

Badiiy (san'at sohasi, hissiy ta'sir funktsiyasi).

Nutq uslublari

Gapirish uslubi  asosan atrofimizdagi odamlar bilan to'g'ridan-to'g'ri muloqot qilish uchun xizmat qiladi. U nutqning soddaligi va tayyorgarliksizligi bilan ajralib turadi. Ko'pincha so'zma-so'z so'zlar (yangi turmush qurganlarning o'rniga yosh, boshlash o'rniga boshlash, hozir hozir o'rniga hozir va hokazo), majoziy ma'noda so'zlar ishlatiladi (oyna - "sindirish" degan ma'noni anglatadi). So'zlashuv uslubidagi so'zlar nafaqat ob'ektlar, harakatlar, alomatlar nomini aytibgina qolmay, balki ularning bahosini ham o'z ichiga oladi: yaxshi bolalar, dodger, beparvo, yudumli, aqlli, quvnoq. So'zlashuv uslubi sintaksisi oddiy jumlalarni qo'llash bilan tavsiflanadi. Unda to'liq bo'lmagan to'liq jumlalar mavjud, chunki og'zaki nutq ko'pincha dialogdir.

Ilmiy uslub  - Bu ilmiy ishlar, maqolalar, darsliklar, ma'ruzalar, sharhlar uslubi. Ularda atrofimizdagi dunyoning turli xil hodisalari haqida ma'lumotlar mavjud. Lug'at sohasida ilmiy uslub birinchi navbatda maxsus lug'at, atamalar (deklatsiya, konjugatsiya, teorema, bisektor, logaritm va boshqalar) mavjudligi bilan tavsiflanadi. So'zlar, qoida tariqasida, to'g'ridan-to'g'ri ma'nolarida qo'llaniladi, chunki ilmiy nutq noaniqlikka yo'l qo'ymaydi va juda aniq bo'lishi kerak.

Rasmiy ish uslubi Huquqiy, ma'muriy, diplomatik munosabatlarning keng sohasiga xizmat qiladi. Uning asosiy maqsadi - axborot, aloqa. Ushbu uslub turli xil hujjatlar, ko'rsatmalar, nizomlar va hokazolarni yozishda qo'llaniladi, undagi so'zlar ularni noto'g'ri talqin qilmaslik uchun to'g'ridan-to'g'ri ma'noda ishlatiladi. Ushbu uslubning lug'atida ushbu uslubga biriktirilgan ko'plab so'zlar va barqaror birikmalar mavjud: petitsiya, ariza, qaror, buyruq, protokol, apellyatsiya, sudga murojaat qilish, sud jarayoni; biz quyida imzo chekdik. Ushbu uslubning sintaksisida tez-tez zaruriyat, buyurtma ma'nosiga ega bo'lgan bema'ni jumlalar mavjud (shoshilinch ravishda tayyorlash kerak, choralar ko'rish kerak va hokazo).

Jurnalistik uslub  - Bu gazetalar, tegishli ijtimoiy-siyosiy mavzulardagi chiqishlarning uslubi. Eng keng tarqalgan jurnalistik janrlarga tahririyat, yozishmalar, esse, mitingda, yig'ilishda va hokazolar kiradi. Publisistik ishlar odatda ikkita vazifani o'z ichiga oladi: birinchidan, aloqa, ma'lum ijtimoiy hodisalar yoki harakatlar to'g'risida ma'lumot, ikkinchidan, tinglovchiga yoki o'quvchiga faol ta'sir qilish, suhbatdoshni muallif egallab turgan va himoya qiladigan pozitsiyani qo'llab-quvvatlash uchun jalb qilish maqsadida berilgan savollarga ochiq baho berish.

Ushbu uslubning lug'atida ko'pgina so'zlar va ijtimoiy-siyosiy tabiatning frazeologik burilishlari mavjud: progressiv insoniyat, tinchlik uchun kurash va innovatsion g'oyalar.

San'at uslubi  U san'at asarlarida rasm chizishda, ob'ekt yoki hodisani tasvirlashda va muallifning his-tuyg'ularini o'quvchilarga etkazishda ishlatiladi. Badiiy uslubning ifodalari tasvirlar, vizualizatsiya va hissiyotlilik bilan ajralib turadi. Odatda uslubiy lingvistik vositalar tarkibiga ma'lum ma'noga ega so'zlar, majoziy ma'noda ishlatiladigan so'zlar, hissiy jihatdan baho beradigan so'zlar, belgi, ob'ekt yoki harakatlar ma'nosidagi so'zlar, taqqoslash, taqqoslash ma'nosidagi so'zlar kiradi; Za prefiksi bilan shakl fe'llari, harakatning boshlanishini, vaqt va kayfiyat shakllaridan ko'chma foydalanish (Bu Dunyashada va Akimga oshiq bo'lish!), hissiy rangdagi jumlalar: To'satdan osmondagi biron narsa buzildi, shamol shiddatli va shovqin bilan esdi. cho'lda hushtak chalindi. Darhol o'tlar va o'tgan yilgi begona o'tlar shovqin-suron ko'tarishdi, yo'l bo'ylab chang tarqalib, dasht bo'ylab yugurib, somon, ninachilar va patlar bilan sudrab, qora aylanadigan ustun bilan ko'tarilib, quyoshni bulut qildi (A. Chexov).

Badiiy adabiy til umummilliy tilning eng keng qamrovli ifodasidir. Badiiy asarlarda so'z ustasi tilni tanlashda deyarli cheksiz erkinlikka ega bo'lib, o'quvchiga estetik ta'sir ko'rsatishi uchun eng ishonarli, esda qoladigan tasvirlarni yaratishni anglatadi. Shuning uchun badiiy til adabiy va ommabop tilning barcha boyliklarini o'z ichiga olishi mumkin.

Suhbat uslubi  U har xil faoliyat sohalarida: maishiy, norasmiy, professional va boshqa sohalarda to'g'ridan-to'g'ri kundalik aloqa uchun ishlatiladi. To'g'ri, bitta xususiyat mavjud: kundalik hayotda so'zlashuv uslubi og'zaki va yozma shakllarga, professional sohada esa faqat og'zaki shaklga ega. Taqqoslang: leksik birliklar - o'qish zali, o'qituvchi, neytral va neytral - o'qish xonasi, o'qituvchi, chex varaqasi. Professional tarkibning yozma tilida so'zlashuv lug'ati nomaqbuldir.

Suhbat  - nutq aniqlanmagan, u tayyorlanmaganlik, improvizatsiya, aniqlik, norasmiylik bilan ajralib turadi. Suhbatdosh-maishiy uslub har doim ham qat'iy mantiqiylikni, taqdimotning izchilligini talab qilmaydi. Ammo u tasvirlar, hissiy ifodalar, subyektiv-baholovchi tabiat, o'zboshimchalik, soddalik, hatto ba'zi tanish ohanglar bilan ajralib turadi.

So'zlashuv uslubida quyidagi janrlar ajralib turadi: do'stona suhbat, shaxsiy suhbat, eslatma, shaxsiy xat, shaxsiy kundalik.

Til nuqtai nazaridan, notiq nutq hissiy ranglarning ko'pligi, ekspressiv lug'ati, kondensat so'zlari (kechqurun - "Kechqurun Moskva") va dublali so'zlar (muzlatgichda muzlatgichda bug'lantiruvchi) bilan ajralib turadi. U muomala, kamaytiruvchi so'zlar, jumlalarda erkin so'zlar tartibi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, boshqa uslublarga qaraganda tez-tez ishlatiladigan jumlalar dizaynda sodda: to'liq emasligi, to'liqsizligi ularning o'ziga xosligini tashkil etadi, bu nutq holatining shaffofligi tufayli mumkin (masalan: Qayerga ketyapsiz? - O'ninchi tomon; Xo'sh, nima? - O'tdi!). Ular ko'pincha subtext, istehzo, hazilni o'z ichiga oladi. Suhbatda ko'plab frazeologik burilishlar, taqqoslashlar, maqollar, misollar mavjud. Til vositalarini doimiy ravishda yangilab va qayta ko'rib chiqishga, yangi shakllar va ma'nolarning paydo bo'lishiga moyildir.

Akademik L.V. Shcherba so'zlashuv nutqini "og'zaki yangiliklarni uyg'otadigan to'qnashuv" deb atadi. Suhbat kitob uslubini jonli, yangi so'zlar, burilishlar bilan boyitadi. O'z navbatida, kitob nutqi so'zlashuv nutqiga ma'lum darajada ta'sir qiladi: uni intizomga soladi, normallashtirilgan belgi beradi.

So'zlashuv uslubining yana bir o'ziga xos tomonini ta'kidlash kerak: uning uchun yozma va og'zaki nutq odob-axloqini bilish katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, og'zaki nutq so'zlash uchun ekstralvatsionistik omillarning xususiyatlarini hisobga olish juda muhim: yuz ifodalari, imo-ishoralar, ohanglar va atrof-muhit. Bu so'zlashuv uslubining umumiy xususiyatidir.

Nutq - bu til orqali odamlar o'rtasidagi tarixiy shakllangan aloqa shakli. Shu bilan birga, nutq va til uzoq tarixiy rivojlanish natijasida shakllangan dialektik birlikni anglatadi. Ammo fanda til va nutq o'rtasidagi munosabatlar mohiyati haqidagi savolga bitta javob yo'q. Ba'zi olimlar nutq va tilni farq qilmaydi, ular bu so'zlarni sinonim sifatida ishlatishadi: til bu nutqdir. Boshqalar bu tushunchalarni qarama-qarshi qo'yishadi va nutq tilidagi juftlikda faqat nutq individual xususiyatning hodisasi sifatida psixologiyaning vakolatiga tegishli, shu bilan birga til psixologik, asotsial hodisa emas va shuning uchun u tilshunoslik tomonidan o'rganiladi.

XIX asr oxirida. Shveytsariya tilshunosi F. de Saussure (1857-1913) til va nutq o'rtasidagi aniq bir chiziqni tortdi. Til - bu shaxsga xos, umumiy hodisa, ijtimoiy tabiat. Nutq tilni ishlatishdan iborat, u suyuq, beqaror, o'zgaruvchan. Saussure-dan oldin tilshunoslar asosan tillarning kelib chiqishi va o'zgarishi masalalarini o'rganar edilar, u dastlab har bir tilning o'ziga xos ichki tuzilishiga - uning tarkibiy elementlari munosabatlari natijasida hosil bo'lgan tuzilishga e'tibor qaratgan. Tilshunoslik elementlari belgilardir. Til belgilar belgilari tizimi sifatida inson bilan aloqa va fikrlashni amalga oshirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, ushbu tizim shaxsdan mustaqil bo'lib, inson ma'lum bir til muhitida tug'iladi va ona tilini o'zlashtirish nutqni rivojlantirish va fikrlashni shakllantirishga olib keladi.

Til va nutqning tabiati va ishlashini o'rganadigan zamonaviy fanning bir qismi psixolingvistika deb ataladi. Ushbu hodisalarning mohiyatini chuqurroq tushunish uchun u ikkita fan - psixologiya va tilshunoslikning ma'lumotlari va yondashuvlaridan foydalanadi.

Insonning ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik hayotidagi nutqning o'rni haqida gapirganda, uning bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan ikkita asosiy funktsiyasini ajratish odatiy holdir: kommunikativ va intellektual.

O'zining kommunikativ funktsiyasida nutq odamlar o'rtasidagi aloqa vositasi sifatida ishlaydi, xuddi shunday ishlaydi xabari va harakatlar uchun motivatsiya. Muloqot paytida mavzu ob'ekt yoki hodisani ko'rsatishi mumkin - bu holda biz gaplashamiz barmoq, yoki indikativ nutq funktsiyalari yoki masala bo'yicha fikr bildirish - predikativ funktsiyasi. Har qanday voqea haqida xabar berishdan tashqari, nutq suhbatdoshga ta'sir ko'rsatishga qaratilgan bo'lishi mumkin: uni biron bir harakatga, harakatga undash, undan biron bir his-tuyg'u, fikr, tuyg'u, istakni uyg'otish.

Og'zaki ma'no orqali uzatiladigan tarkibga qo'shimcha ravishda, nutq ular gapirayotgan narsalarga hissiy munosabatni bildiradi. Intonatsiya va ohang orqali nutq bilan birga keladigan ekspressiv harakatlar (hulq-atvor, yuz ifodalari, imo-ishoralar), ifodalarning jonliligi va tasviri, jumlalar tuzilishi va so'z tanlash orqali kayfiyat va hissiyotlar, odamlar o'rtasida hissiy almashinuv, hissiy ifodali nutq funktsiyasi.

Intellektualfunktsiya shundan iboratki, nutq qanday ishlaydi fikrlarni ifoda etish vositasi ularning ta'limi va rivojlanishi. Turli xil ma'nolar tizimining tashuvchisi sifatida nutq fikrlarni shakllantirish, shakllantirish va tushunish usulini belgilaydi. Ham nutqning, ham fikrlashning asosiy birligi so'z ularning har biriga ma'lum bir qiymat beriladi. Bir so'zning ma'nosi har doim umumlashtirishdir. Barcha aloqa sub'ektlari bir xil ma'noga ega bo'lgan og'zaki belgilarni ishlatganda odamlar o'rtasidagi aloqa mumkin. Belgilarning ijtimoiy o'xshashligi bir-birlarini etarli darajada aloqa qilish va tushunishga imkon beradi. Hodisalar, ob'ektlar, harakatlar nomini belgilash, ularni barcha qadriyatlar tashkil etilgan ierarxik tizimga kiritish - bu jarayon sifatida belgilanadi ahamiyatli nutq funktsiyasi.

Quyidagi nutq turlarini qabul qilish: yozma va og'zaki. Og'zakinutq - bu tashqi nutq bo'lib, u quloq orqali talaffuz qilinadi va seziladi, u o'z navbatida dialogik va monologik bo'linadi. Dialog so'zlashuv nutqi, to'liq rivojlanmagan, vaziyatga oid, nutq ishtirokchilari tushungan kontekst tufayli unda ko'p narsa ifoda etilmaydi. Dialogik nutqda, intonatsiya, nutqning hissiy asoslari, ma'ruzachilarning yuz ifodalari va pantomimikasi katta ahamiyatga ega. og'zaki bo'lmagan aloqa vositalari (qo'shimcha ma'lumot uchun 8.3-ga qarang). Dialogik nutqni joylashtirish, to'liqlik va ajratish boshqacha bo'lishi mumkin. Agar suhbatdoshlar bir-birini tom ma'noda "bir qarashda" tushunsalar, ularning gaplari iloji boricha qisqartirilishi mumkin. Bu ularning gaplashayotgan narsalarini qanchalik aniq ifoda etishlari, avval aytilganlardan, hozir nima sodir bo'layotganidan ularga qanchalik aniq ekanligi bilan belgilanadi; shuningdek suhbatdoshlar o'rtasida umumiylik mavjudmi yoki yo'qmi, ularning bir-birlarini tushunish istagi katta. Aksincha, suhbatdoshlar o'rtasida ichki aloqaning yo'qligi, nutq mavzusiga nisbatan farq nutqning asl ma'nosini tushunishda qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin va uni yanada to'liq va batafsil qurishni talab qiladi.

Monologik nutq - bu bir kishining nutqi, u dialogik, mantiqiy bog'liq va tizimli ravishda taqqoslaganda yanada rivojlangan va grammatik jihatdan chegaralangan.

Yozilgannutq yozma matn shaklida o'rnatilgan vizual idrok uchun ochiq bo'lgan shakllarda amalga oshiriladi, bu esa unga nisbatan ko'proq erkinlik beradi. Yozma shaklda bayonlarni tuzishda, xabarni formatlashning eng yaxshi usulini qidirish amalga oshiriladi, turli xil variantlarni sanab o'tish mumkin, ularning ma'nosini aniqroq ifoda etish uchun jumlalar tuzilishini tekshirish va tekshirish mumkin. Yozuvni yaratish va idrok etish o'rtasidagi vaqt va makon o'rtasidagi tafovut uni yanada bema'ni qiladi, muallif va adresat o'rtasidagi umumiy vaziyatdan holi emas. Bu uning og'zaki nutqdan asosiy farqi. Og'zaki, og'zaki nutqda, suhbatdoshlarni birlashtiradigan umumiy vaziyatning mavjudligi, ekspressiv vositalardan foydalanish, intensiv to'g'ridan-to'g'ri hissiy almashinuv mazmunli mazmunni puxta ishlab chiqmasdan turib o'zaro tushunish uchun imkoniyat yaratadi. Yozma til holatida yanada tizimli va mantiqiy bog'liq taqdimot talab qilinadi.

Yozma va og'zaki nutq o'rtasidagi barcha tafovutlar uchun, ularga qarshi turish mumkin emas, ayniqsa na bir xil, na boshqasi bir hil emas. Og'zaki va yozma tilning har xil turlari mavjud. Og'zaki nutq so'zlashuv nutqi, suhbat yoki ommaviy nutq, ma'ruza, hisobot bo'lishi mumkin. Yozuv ham juda xilma-xil: bular ilmiy risolalar, monografiyalar, maqolalar va epistolyar janrdagi asarlar. So'nggi paytlarda texnologik taraqqiyotning rivojlanishi va aloqa vositalarining yaxshilanishi munosabati bilan nutqning yangi turi paydo bo'ldi - yozma shaklda, ammo mazmuni va xususiyatlari bo'yicha og'zaki nutqqa yaqin. Bu xabarlar, suhbatlar, tezkor xabarlar tizimida ishlatiladigan nutq so'zlashuvining turi: jumlalar va so'zlar qisqartirilgan, belgilar va animatsiyalar, jarangdor va qisqartmalar mazmun va hissiy kontekstni etkazishda faol ishlatiladi; imlo va tinish belgilarining qoidalari e'tiborga olinmaydi.

Nutqni tashqi, ovoz chiqarib va ichki qismlarga ajratish juda muhimdir. Ikkinchisi birinchisidan nafaqat ovozsiz amalga oshirilishidan farq qiladi - u boshqa funktsiyani bajaradi va boshqa tuzilishga ega. Tashqinutq aloqa, ma'lumot almashish jarayoni bilan bog'liq, ichkinutq aloqa vositasi emas, uning asosiy vazifasi fikrlash va faoliyatni tartibga solish jarayonini ta'minlashdir. Ichki nutqning namoyon bo'lishi muammolarni hal qilishda, aqliy rejalashtirishda, matnlarni o'zi o'qiyotganda aniqroq namoyon bo'ladi. Ichki nutq nuqtai nazaridan, qabul qilinadigan ma'lumotlar tartibga solinadi, o'z-o'zini o'rgatish amalga oshiriladi va o'z harakatlar va tajribalarini tahlil qilish amalga oshiriladi. O'zining tuzilishida ichki nutq bu vizual tasvirlar va odatiy belgilar bilan guruhlangan so'zlar va iboralarning qismlaridan tashkil topgan umumlashtirilgan semantik majmua. Boshqa hech narsa uchun mo'ljallanmagan, u yig'ilgan yoki tarkibiy qism sifatida qurilgan, u fikr mavzusini bayon qiladi va aytilganlarni e'tiborsiz qoldiradi. Biror kishi qiyinchiliklarga yoki qarama-qarshiliklarga duch kelganda, uning ichki nutqi yanada batafsil xarakterga ega bo'ladi va ichki monologga, shivirlash yoki baland ovozga aylanishi mumkin.

Til va nutq.Til insoniyat jamiyatida tabiiy ravishda vujudga keladigan va rivojlanayotgan tizim bo'lib, shaxs tushunchalari va fikrlarining umumiyligini ifoda etishga qodir va birinchi navbatda aloqa uchun mo'ljallangan. Til - bu rivojlanish sharti va insoniyat madaniyatining mahsulidir.

Gap - aniq nutq, vaqt o'tishi bilan va ovozli yoki yozma kiyimda. Nutq deganda ham nutq jarayoni, ham bu jarayonning natijasi tushuniladi, ya'ni nutq faoliyati ham, nutq faoliyati ham xotira yoki yozuv orqali o'rnatiladi.

Nutqning umumiy xususiyati odatda uning tilga qarama-qarshiligi orqali beriladi. Til va nutq birgalikda tilning yagona hodisasini hosil qiladi. Nutq - bu faqat nutqda topiladigan va faqat uning kommunikativ maqsadini amalga oshiradigan tilni mujassamlash, amalga oshirish. Agar til vosita (aloqa vositasi) bo'lsa, unda nutq bu vosita tomonidan ishlab chiqarilgan aloqa shaklidir. Nutq materialdir, u hislar tomonidan qabul qilinadi, lekin til (belgilar tizimi) nutq birliklarining mavhum analogiyalarini o'z ichiga oladi. Nutq bu so'zlar ketma-ketligi, u chiziqli, til bu chiziqli ketma-ketlikka ierarxik munosabatlarni kiritadi, darajaviy tartibga ega. Nutq nutq oqimida so'zlarni birlashtirishga intiladi, til ularning o'ziga xosligini saqlaydi. Gap voqelik ob'ektlari bilan bog'liq va uni haqiqat yoki yolg'on nuqtai nazaridan ko'rib chiqish mumkin, haqiqiy baho til uchun qabul qilinishi mumkin emas. Nutq aniq va o'ziga xosdir, tili mavhum va takrorlanuvchan. Nutq mobil, til barqaror, nutq cheksiz, til tizimi muayyan komponentlar to'plami bilan cheklangan.

Madaniy nutqning asosiy fazilatlari:

Nutqning aniqligi.  U nutqni o'z mazmuni tomondan tavsiflaydi, ya'ni suhbatdoshning ushbu vaziyatni qanchalik aniq tasvirlashini, uning tavsifi haqiqatga qanchalik mos kelishini tavsiflaydi.

Ob'ektiv va kontseptual aniqlikni farqlang. Ob'ektiv aniqlik nutq va voqelik o'rtasidagi bog'liqlikka asoslanadi (aslida nima borligini aytdi). Kontseptual aniqlik nutq va fikrlashning o'zaro bog'liqligi bilan belgilanadi (u aytmoqchi bo'lgan narsani aytdi).

To'g'ri nutqni yaratishga yordam beradigan asosiy shartlar:

Nutq mavzusini bilish (ya'ni aytilayotgan narsa);

Aloqa amalga oshiriladigan tilni bilish;

Doimiy aloqa amaliyoti orqali rivojlangan yaxshi nutq qobiliyatlari.

Mantiqiy nutq. Nutqni tuzilishi, tashkil etilishi, tarkibi tomondan tavsiflaydi. Nutqning izchilligi uchun umumiy shartlar, bu, avvalo, mantiqiy fikrga ega bo'lish, shuningdek, tilni bilish, til vositalarining kommunikativ imkoniyatlari.

Nutqning ekspressivligi. Nutqning ekspressivligi tinglovchilarning qiziqishi va e'tiborini saqlab qolishga yordam beradigan xususiyatdir.

Nutqning ekspressivligi quyidagi shartlarga bog'liq:

Spikerning fikrlash mustaqilligi;

Tilni yaxshi bilish, uning ifodali qobiliyatlari;

Nutq qobiliyatlarini o'rgatish;

Boylik va nutqning xilma-xilligi.  Bunga turli xil til vositalarini nutqiy aloqada qo'llash orqali erishiladi.

Nutqning ahamiyati. Nutq mos bo'lishi kerak, ya'ni maqsadga, aloqa sharoitlariga, tinglovchilarning tarkibi va kayfiyatiga mos kelishi kerak.

Nutq turlarining tasnifi.Nutq turlarini tasniflash uchun asos bo'lib, nutq mavjudligining tashqi va ichki, og'zaki va yozma shakllarini, dialogik va monologik nutqni, nutqning funktsional-semantik turlarini ajratib ko'rsatish imkonini beradigan turli omillar bo'lishi mumkin.

Odamlar o'rtasidagi aloqa turli shakllarda sodir bo'lishi mumkin: suhbatdoshlar bevosita ishtirok etadigan suhbat, aloqa og'zaki  belgi; turli xil kitoblarni, rasmiy qog'ozlarni va hokazolarni o'qish yozilgan  shakl. Muloqotda turli xil ijtimoiy, shaxsiy munosabatlar bilan bog'liq bo'lgan turli xil odamlar qatnashishi mumkin. Muloqot ishtirokchilari unda faol yoki passiv rol o'ynashi mumkin ( polilogue, dialog va monolog) Matnning mazmun-semantik va kompozitsion-tarkibiy xususiyatlariga qarab, bunday nutq turlari quyidagicha ajratiladi tavsif, mulohaza, rivoyat.

Fikrni ifodalash shaklida nutqning turlari.Nutq nafaqat fikrni ifodalash usuli, balki uni shakllantirish usulidir. Suhbatdoshlarning borligi yoki yo'qligi bilan nutqning quyidagi shakllari ajratiladi: ichki nutq va tashqi nutq, o'z navbatida tashqi nutq ikki shaklda mavjud: og'zaki va yozma.

Ichki nutq  fikrlarni shakllantirish va shakllantirishning mustaqil o'ziga xos usuli sifatida ajralib turadi. Ichki nutq fikrni loyihalash jarayoni uning ifodasi, og'zaki yoki yozma holda amalga oshirilayotganligi bilan tavsiflanadi. Uni belgilaydigan jarayonlar til orqali ham, og'zaki fikrlashning abstraktsiyasining eng yuqori shakli bo'lgan ichki, individual kod orqali amalga oshirilishi mumkin.

Agar biror kishi gaplashmoqchi bo'lsa, u oldindan nutqini o'ylaydi. Fikrlash aloqa sharoitida yo'naltirishdan boshlanadi. Tafakkurli nutq deyarli har doim yozma nutqning "qoralama" rolini o'ynab, boshqa odamlar bilan inson munosabatlarining asosiy shakllaridan oldin turadi (L.S. Vygotskiy). Ichki nutqsiz amalga oshirib bo'lmaydigan ish, orzusiz orzu qilish mumkin emas, gaplarni o'ylab ko'rishni o'rganish kerak, chunki “aniq o'ylaydigan kishi aniq aytadi”.

Ichki nutq muammosi eng murakkab va hali etarli darajada o'rganilmagan. Dastlab, ichki nutq tuzilishi tashqi ko'rinishga o'xshashligiga ishonishgan, farq faqat tovush reaktsiyasining yo'qligidir, chunki bu "o'ziga o'zi" nutqdir. Bu ishdan uzoq ekanligi ma'lum bo'ldi. Tadqiqotchilar shuni ko'rsatdiki, ichki nutq jarayonida til va og'iz bo'shlig'i harakatlari mavjud. Tadqiqot N.I. Jkinkin ichki nutq tashqi muhitga qaraganda ancha yuqori tezlikda harakatlanishini isbotladi. So'zlar bilan bir qatorda, tasvirlar ichki nutqda ham ishlatilishi mumkin, ya'ni nutq mavzusini nomlash mumkin emas, lekin u o'z tasviri ko'rinishida, ko'pincha rasm-sxema shaklida taqdim etiladi.

Batafsil tashqi gap ikki shaklda mavjud: og'zaki va yozma . O'z navbatida, og'zaki nutqni dialogik, monologik, pologologik nutqga bo'lish mumkin.

Agar nutq siz ko'rgan va eshitgan boshqa odamga mo'ljallangan bo'lsa, u ishlatiladi og'zaki   shakl. Haqiqiy og'zaki nutq nutq paytida yaratiladi. Gapirish - bu improvizatsiya. U tezkor ravishda, aloqa qilish jarayonida yaratiladi, shuning uchun og'zaki nutqning asosiy belgisi uning tayyorlanmaganligidir.

Og'zaki nutq nutq paytida yaratilgan nutqning suhbatdoshini semantik idrok qilish uchun mo'ljallangan, shuning uchun har xil sharoitlarga va suhbatdoshning nutq tajribasiga qarab, og'zaki nutq silliq, silliq, ko'proq yoki kamroq intervalgacha bo'lishi mumkin. To'xtatish beixtiyor pauzalarning mavjudligi, individual so'zlarni, bo'g'inlarni, tovushlarni takrorlash, [e] kabi tovushlarni "cho'zish" va shunga o'xshash iboralar bilan ifodalanadi.

Buni qanday aytish kerak? ..

Yoqtirish ...  va hokazo.

Agar uzilishlar kam bo'lsa va ular ma'ruzachining berilgan nutqiy vaziyat uchun maqbul bo'lgan zarur ifoda vositalarini izlashini aks ettirsa, unda ularning mavjudligi bayonni idrok etishga xalaqit bermaydi va ba'zan tinglovchilar e'tiborini faollashtiradi. Ammo, boshqa tomondan, pauzalar, o'z-o'zidan muvaffaqiyatsizliklar, boshlangan inshootlarning buzilishi spikerning holatini, uning hayajonini, bilimining etishmasligini, nima haqida gapirishni bilmasligini aks ettirishi mumkin.

Og'zaki nutqning ikkita xususiyati o'ziga xosdir: ortiqcha va ixchamlik. Reduksionlik - bu tuzilish mazmunida o'zaro bog'liq bo'lgan so'zlarni, iboralarni, jumlalarni to'g'ridan-to'g'ri takrorlash, ko'pincha fikrlarni takrorlash. Lakonizm - bu qisqartirish, yuz ifodalari, imo-ishoralar, tananing ekspressiv harakatlari, ma'lumotni uzatish uchun intonatsiya. Og'zaki nutq turlarining paydo bo'lishiga ta'sir ko'rsatadigan eng muhim belgi aloqa tabiatidir: rasmiy / norasmiy. Rasmiy aloqa shaxsiy va ommaviy bo'lishi mumkin. Norasmiy - faqat shaxsiy. O'rnatilgan hikoyani tinglovchilar aloqa aktining to'laqonli ishtirokchilari: ular suhbatdoshga xalaqit berishi, unga rasmiy rasmiy xabarni qabul qiluvchiga xos bo'lmagan savollar berishlari mumkin. Ommaviy aloqa ikki kichik kategoriyaga bo'linadi: ommaviy (radio, televidenie va boshqalar) va jamoaviy (ma'ruza, ma'ruza, yig'ilishda nutq so'zlash va h.k.) Ular orasidagi asosiy farq shundaki, ommaviy axborot vositalarida o'zaro aloqa yo'q. gaplashish va tinglash. Bu ma'ruzachining tinglovchilarning reaktsiyasini bilish (ko'rish, eshitish, his qilish) va unga javob berish imkoniyatini yo'q qiladi. Ommaviy aloqaning yana bir muhim xususiyati bu texnik vositalardan foydalanish (radio, televizor va boshqalar).

Norasmiy muloqot inson hayotining asosiy qismidir (uyda, turli xil kundalik vaziyatlarda). Odatda bu og'zaki til yordamida amalga oshiriladi. Og'zaki aloqaning ushbu turi tayyorlanmaganlik va to'g'ridan-to'g'ri aloqa bilan tavsiflanadi.

Yozish  - bu to'g'ridan-to'g'ri suhbatdoshsiz nutq, uning maqsadi va maqsadi yozuvchi tomonidan aniq belgilanadi. Va shuning uchun yozma bayonot ustidan nazoratning butun jarayoni, o'quvchini tuzatmasdan, yozuvchining qo'lida qoladi. Yozma nutqda ifoda etilgan barcha ma'lumotlar tilning grammatik vositalaridan to'la-to'kis foydalanishga asoslangan bo'lishi kerak, chunki uning ekstralvatsion qo'shimcha qo'shimcha vositalari deyarli yo'q. Muloqot holati adresatini bilishni anglatmaydi va nutq bilan aloqa qilmaydi, yuz ifodalari, imo-ishoralar, intonatsiya vositalariga ega emas.

Monolog, dialog, pologog.   Monologik, dialogik va polologik nutq bir-biridan nutqiy vaziyatning asosini tashkil etuvchi tuzilish jihatidan farq qiladi. Tuzilish va nutqiy holatdagi tafovutlar nutq aktidagi ishtirokchilar o'rtasida rollarni taqsimlash bilan belgilanadi.

Monologik matn - bu bir kishining og'zaki yoki yozma nutqi. Nutq aktining asosini bir tomonlama munosabatlar tashkil etadi: axborot uzatish ® qabul qilinadigan ma'lumot. Monologik matn jumlalarning chiziqli zanjiri bo'lib, ma'ruzachi, ma'ruzachi, radio, televideniyedagi nutq kabi og'zaki nutqning turli shakllarida mavjud. Qabul qiluvchiga ega bo'lgan monologik nutq (ommaviy nutq) ikki kishining murojaatlari, olmoshlari va fe'llarining mavjudligi, shuningdek, imperativ kayfiyat fe'llari va irodani ifodalashning boshqa shakllari kabi umumiy xususiyatlar bilan ajralib turadi. Monologning nutq turlari o'ziga xos kommunikativ funktsiyalarga (hikoya, mulohaza, tavsif, baho, iqrorlik, o'zini o'zi tavsiflash) bog'liqdir. Monolog yozishga yondashadi, u yanada murakkab sintaktik tuzilmalar bilan ajralib turadi.

Dialogmatn nutq aktidagi ikki yoki undan ortiq ishtirokchilarning so'zlarini almashtirishdir, har bir ishtirokchi nutq harakati jarayonida ma'ruzachi, so'ngra tinglovchi sifatida ishlaydi. Muloqot turli xil muvofiqlashtirishga imkon beradigan ikki tomonlama munosabatlarga (stimul "reaktsiya") asoslanadi.

Dialog - bu to'g'ridan-to'g'ri muloqotning genetik boshlang'ich va eng rivojlangan shakli. Ushbu o'zaro ta'sirning kommunikativ tomoni shundaki, u dialogiy birlikka asoslangan: fikrlarning ifodasi va ularni idrok etish, ularga munosabat. Muloqot suhbatdoshlarning o'zaro bog'liq replikalaridan iborat. Ikki tomonlama aloqa jarayoni muayyan vaziyatda ro'y beradi, unda har bir ishtirokchi navbatma-navbat ma'ruzachi (tinglovchi) rolini o'ynaydi. Ma'lumotni olish va uni uzatish natijasi har bir ishtirokchining aloqa maqsadlariga qarab birlashtirilgan va ma'lum bayonotlarni (masalan, so'rovnoma, intervyu, anketa) va javoblarni (hikoya, hisobot, xabar) tashkil etadigan mulohazalar to'plamidir, bu ham butun bayonotni tashkil qilishi mumkin.

Polylogue - bu nutqning bir shakli bo'lib, u bir nechta ma'ruzachilarning bayonotlaridagi o'zgarishlar va bayonotlarning vaziyat bilan bevosita bog'liqligi bilan tavsiflanadi. Polilogue ko'pincha guruhli muloqot shaklini oladi (suhbat, uchrashuv, munozara, o'yin va hk). Uchrashuvda ishtirok etadigan tomonlar nutqda juda faol va odatda javobgarlik tamoyiliga amal qilishadi: har qanday vaqtda har kim aytilgan narsadan xabardor bo'lib turishi shart va boshqalar aytilayotgan narsadan xabardor bo'lishini ta'minlashi shart. Polylogue-da ma'lumot individual ishtirokchilar tomonidan to'planadi. Polilogue tematik sakrash, replikalarning murakkab o'zaro ta'siri, dialogik birlikdagi tanaffus bilan tavsiflanadi. Polilogu ishtirokchilari (ikkitadan yoki ikkitadan ko'p) bir-birlarini ko'rishadi va eshitishadi. Ma'ruzachi nigohini, imo-ishorasini, boshini qimirlatgan holda foydalanuvchini tanlaydi. Ushbu signallar bir vaqtning o'zida hamma tomonidan tan olinadi.

Nutqning funktsional-semantik turlari. Tarkibiga, tarkibiga qarab, nutqning har xil turlari farqlanadi. Nutq turi deganda ma'lum lisoniy vositalar bilan ifodalanadigan ma'lum bir umumlashtirilgan ma'noga ega bo'lgan nutq segmenti (matn) tushuniladi (ob'ekt va uning belgisi, ob'ekt va uning harakati; voqea, hodisani baholash; sabab-oqibat aloqasi va boshqalar).

Ta'rif  - bu voqelik hodisasining og'zaki tasviri, uning xarakterli xususiyatlarini sanab o'tish. Ta'rif uy, portret, ichki makon, peyzaj, ilmiy-texnik, vaziyatning tavsifi bo'lishi mumkin. Ta'rifdagi fe'llar odatda hozirgi va o'tgan zamonning nomukammal shakli shaklida qo'llaniladi. Ta'rifning nutq turi sifatida o'ziga xos xususiyati nutqning ma'lum bir lahzasi bilan bog'liq bo'lgan ob'ektlarning statik joylashishi.

Rivoyat  Bu voqealar haqida hikoya bo'lib, turli voqealar, hodisalar, harakatlar ketma-ketligini etkazishga xizmat qiladi. Ushbu ketma-ketlik hikoyaning rivojlanishini ko'rsatuvchi mukammal fe'llar yordamida etkaziladi. Odatda rivoyatdagi gap unchalik uzoq emas, murakkab tuzilishga ega emas.

Fikrlash  - har qanday fikrni og'zaki taqdim etish, tushuntirish va tasdiqlash. Fikrlash fikrlar, g'oyalar rivojlanishini ta'minlaydi va nutq mavzusi haqida yangi bilimlarni o'zlashtirishga olib kelishi kerak. Nutqning bu turi mavhum so'z birikmalarining mavjudligi, mantiqiy yo'nalishni anglatadigan murakkab jumlalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Fikrlash asoslari, asosiy g'oya (xulosa) va butun fikrlash kursidan kelib chiqadigan xulosani o'z ichiga olishi kerak.

Nutqning o'zaro ta'siri va nutqning holati.Tadqiqotchilar nutq aloqasining quyidagi elementlarini ajratib ko'rsatishadi: nutqning o'zaro ta'siri (nutq, matn), nutqning holati, nutq hodisasi.

Nutqning o'zaro ta'siri   Til orqali odamlar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita aloqani o'rnatish va qo'llab-quvvatlash jarayoni deb ataladi. Nutqning o'zaro ta'siri quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: qabul qiluvchi (ma'lumot yuboruvchi), qabul qiluvchi (qabul qiluvchi), nutq mavzusi (ular nima haqida gaplashmoqda), nutq harakati (gapirish yoki yozish), o'zaro ta'sir qilish vositalari (bayonot yoki matn).

Nutqiy aloqada eng muhim rolni nutqning holati, ya'ni. aloqa konteksti. Nutqning holati  - bular nutqning o'zaro ta'siri yuzaga keladigan o'ziga xos holatlar. Nutqiy vaziyatlarga misollar: savollarga javob berish, ish natijalari to'g'risida hisobot tuzish, xat yozish, do'stingiz bilan suhbatlashish va hk. Nutq voqeasi  - bu og'zaki muloqotning o'ziga xos, to'liq shakli. Nutq hodisasi ikkita asosiy qismdan iborat: og'zaki nutq va unga hamroh bo'lgan narsalar (yuz ifodalari, imo-ishoralar va boshqalar).

Shaxslararo muloqotda nutq.  Shaxslararo aloqa deganda, fazoviy yaqinlikdagi va bir-birlari uchun katta darajada kirish mumkin bo'lgan oz sonli aloqa operatorlarining o'zaro ta'siri tushuniladi. ko'rish, eshitish, osongina fikr bildirish qobiliyatiga ega. Bu ba'zi bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo'lgan, bir-biriga yaqin va tanish bo'lgan oz sonli odamlarning og'zaki suhbati:

1) shaxsiy murojaat qilish, ya'ni. suhbatdoshlarning o'zaro manfaatlarini hisobga olgan holda bir-birlariga individual murojaat qilish;

2) o'z-o'zidan va qulaylik: to'g'ridan-to'g'ri aloqa shartlari suhbatni oldindan rejalashtirishga imkon bermaydi;

3) nutq xatti-harakatlarining situatsion xususiyati: nutq mavzusi suhbatdoshlarga ko'rinadigan yoki ma'lum bo'lib, og'zaki bo'lmagan vositalardan foydalanishga imkon beradi;

4) hissiyotlilik (suhbat mavzusini ma'ruzachilar tomonidan hissiy-individual qabul qilish, suhbatdosh).

Ro'yxatda keltirilgan xususiyatlar bilan bog'liq holda, shaxslararo aloqa, haqiqatan ham axborot va fatik funktsiyalardan tashqari, hissiy funktsiyalarni (adresat subyektiv dunyosi bilan bog'liq, uning his-tuyg'ularini ifoda etish, uni tushunish kerakligi) va konverativ (manzilga o'rnatish bilan bog'liq, unga ta'sir qilish istagi bilan).

Shaxslararo muloqotda nutqni inobatga olgan holda, siz tinglovchining roli atrofida bo'lolmaysiz, chunki u ma'ruzachining nutqiga ta'sir qilishi mumkin. Zamonaviy ijtimoiy-psixologik adabiyotlarda tinglash uslublarini tahlil qilishga katta e'tibor beriladi. Eng muhim qobiliyatlardan biri sifatida refleksiv, aks ettiruvchi (faol) va empatik tinglash usullarini ajratish kerak.

Ehtiyotkorlik bilan tinglash  ehtiyotkorlik bilan sukut saqlash, suhbatdoshning nutqiga uning sharhlari bilan aralashmaslik. Formada, aks ettirmaydigan tinglash - bu "Ha?", "Davom eting, qiziqarli", "Tushundim" va hokazo kabi qisqa izohlardan foydalanish.

Refektiv (faol) tinglash  - bu eshitilganni idrok qilishning to'g'riligini nazorat qilish uchun ishlatiladigan ma'ruzachining fikrlari. Yansıtıcı javoblarning asosiy turlari: tushuntirish ("yana takrorlamang"); iboralar ("Sizning fikringizcha ...", "Agar sizni to'g'ri tushunsam ..."); his-tuyg'ularning aksi "Menimcha, siz buni his qilasiz ..."); xulosa ("Agar aytganlaringizni umumlashtirsangiz ...").

Empatik tinglash  - boshqa odam boshdan kechirgan his-tuyg'ularni tushunish va ularning bu his-tuyg'ularni tushunishlarining o'zaro ifodasi. Empatik tinglash, aks ettirilgan tinglashdan farqli o'laroq, aloqaning yanada samimiy shakli bo'lib, u tanqidiy idrokning aksidir.

Ijtimoiy o'zaro ta'sirda nutq.Nutq aloqasi odamlarning muayyan guruhlarning vakillari (millati, yoshi, mavqei, kasbiy va boshqalar) rolini hisobga olgan holda muloqotini o'z ichiga oladi; ma'lumotni ko'p odamlarga etkazish (ommaviy nutq yoki ommaviy axborot vositalari).

Ijtimoiy hamkorlikda nutq faoliyatining xizmat ko'rsatuvchi xususiyati quyidagicha ifodalanadi: bu erda nutq odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etishga qaratilgan. Bu nutq xatti-harakatlarini yanada qat'iy tartibga solishni belgilaydi.

Ijtimoiy o'zaro aloqada nutqning asosiy qoidalari:

1) bayonot hozirgi aloqa maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo'ladigan darajada ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak; haddan tashqari ma'lumot ba'zan chalg'itadi;

2) gap to'g'ri bo'lishi kerak; Buning uchun etarli asoslar yo'q deb ayta olmaymiz;

3) bayonot tegishli bo'lishi kerak, ya'ni. suhbat mavzusiga mos kelishi;

4) bayon aniq bo'lishi kerak: noaniq iboralardan, noaniqlikdan qochish kerak.

Bolalarni o'qitish va tarbiyalash jarayonida nutq juda muhimdir. Bolaning nutqi deyarli o'z-o'ziga qaratilgan (ma'no soyalari yo'q, suhbatdoshning nutq mavzusiga bo'lgan nuqtai nazari e'tiborga olinmaydi); kattalar ham gapirishadi va hatto ijtimoiy fikrlaydilar (ma'lumotni nutq vaziyatiga, suhbatdosh darajasiga "moslashtirish").

Nutq faoliyati aloqa ishtirokchilarining ijtimoiy mavqeini tasdiqlash vositalaridan biridir. Ijtimoiy maqomni namoyish qilishning ijtimoiy-ramziy vositalari davolash usullari hisoblanadi. Keling, murojaatlarni taqqoslaymiz: "xonimlar va janoblar", "o'rtoqlar", "do'stlar", "salom, sevgilim". Rus tilida xuddi shunday funktsiyani salomlashish va xayrlashish shakllari bajaradi.

Shaxsning fuqarolik holati "jentmen", "o'rtoq", "fuqaro" murojaatida aniq ko'rsatilgan.

O'zingizning maqomingizni yaxshilash uchun nutqdan foydalanish turli xil nomlarni o'zgartirish orqali amalga oshirilishi mumkin, masalan kasblar ("axlatchi" o'rniga "sanitariya xodimi").

Og'zaki ijtimoiy va ramziy vositalar, shuningdek, talaffuzni ataylab taqlid qilishni o'z ichiga oladi (biz o'z tilimizni, talaffuzni sherikning tiliga moslashtiramiz, agar xohlasak).

O'zingizning maqomingizni tasdiqlash yoki oshirishda talaffuz uslubini tanlash muhimdir. Ajratib turing (so'zlarni to'g'ri ishlatishga va jumlalarni tuzishga katta ahamiyat bering; ko'proq rasmiy, uzoq uslub sifatida qabul qilinadi) va past (so'zlashuv, norasmiy, do'stona deb qabul qilinadi); ta'sirchan va nufuzli bo'lmagan uslublar.