1. Odamanatomiya fanini vazifalari, o`rganish usullari va rivojlanish tarixi

hamda tashqi muhitdagi har xil hidlami sezadi. O'pka suyuqlik almashinuvida

katta rol o'ynaydi va tananing doimiy haroratini saqlab turishda ishtirok

etadi, chunki ular orqali suv parlari ajraladi. Bundan tashqari o'pkada juda

ko'p erkin makrofaglar bo'lib, ular himoya vazifasini bajaradi.

Nafas olish jarayoni quyidagicha kechadi: nafas olgan vaqtda ko'krak qafasi

bo'shlig'i, diafiagma va qovuig'alami ko'taruvchi mushaklaming qisqarishi natijasida

kengayadi. O'pka esa elastik devorii ichi bo'sh a’zo sifatida ko'krak qafasi devori

orqasidan kengayadi va havoni so'rib oladi. Alveolalarda gaz almashganidan keyin

ko'krak qafasi devori nafas chiqarish harakatini bajarib o'z holiga qaytadi va

o'pkadagi havo siqib chiqariladi Nafas olg^nda va chiqaiganda o'pka o'zini qoplagan

visseral plevra vositasida ko'krak qafasini qoplagan pariyetal plevra ustida sirpanadi.

Nafas a’zolari devori tog'aylardan tuzilgan. Shuning uchun ulaming bo'shlig'i

har doim ochiq bo'lib, ulardan havo bemalol o'tadi.

Nafas a’zolarining taraqqiyoti

Tashqi burun va burun bo'shlig'i taraqqiyoti kalla suyaklari va hidlov

a’zosi taraqqiyoti bilan bog'liq.

Pastki nafas yo'li homila hayotining 3-haftasida oldingi ichak ventral

devorining o'simtasi shaklida paydo bo'ladi. Bu kurtak bo'ylama egatga o'xshash
Nafas a’zolarining taraqqiyoti

Tashqi burun va burun bo'shlig'i taraqqiyoti kalla suyaklari va hidlov

a’zosi taraqqiyoti bilan bog'liq.

Pastki nafas yo'li homila hayotining 3-haftasida oldingi ichak ventral

devorining o'simtasi shaklida paydo bo'ladi. Bu kurtak bo'ylama egatga o'xshash bo'lib, sekin-asta nay shaklini oladi. Keyinchalik bu naychadan hiqildoq va

kekirdak hosil bo'ladi. Uning yopiq tugagan distal uchi ikkita pufakchaga

ajrab o'pka kurtagini hosil qiladi. Bu pufakchalar kekirdak asosidan uzoqlashadi

va bronxlar hosil bo'ladi. Taraqqiyotning boshlang'ich davrida birlamchi

hiqildoq, kekirdak, bronx va o'pka pufakchalarining devori entoderma

hujayralaridan tuzilgan bo'lib, keyinchalik ularga mezenxima elementlari

qo'shiladi. Entodermadan nafas yo'li va o'pka alveolalarini qoplagan epiteliy

va bezlar epiteliyasi hosil bo'ladi. Mezenximadan esa nafas yo'lini hosil

qiluvchi boshqa to'qimalar paydo bo'ladi. Homila hayotining birinchi oyi

oxirida hiqildoq kurtagi mezemrimaning juft kengaymasi shaklida paydo bo'ladi.

Hiqildoq tog'aylari 2—3 jabra ravoqlaridan rivojlanadi. Eng awal uzuksimon

tpg'ay, so'ng cho'michsimon, ponasimon, shoxsimon, boshqalardan kechroq

qalqonsimon tog'ay paydo bo'ladi. Hiqildoq mushaklari 3—4 jabra

ravoqlarining oldingi uchidan taraqqiy etadi.

Traxeya taraqqiyotning dastlabki davrida epiteliy nayidan iborat bo'lib,

uning atrofida mezenxima quyuqlashadi. Homila hayotining 8-9-haftasida traxeya

tog'aylari va mushaklari hosil bo'ladi. Dastlab uning bo'shlig'i silindr shaklida

bo'ladi.

O'pka murakkab alveolar bezlaiga o'xshab rivojlanadi. Ikkala o'pka kurtaklari

bir xil bo'lmaydi. O'ng o'pka kurtagi chapiga nisbatan katta bo'ladi. Homila

hayotining 5-haitasida har bir kurtakda bo'lajak o'pka bo'laklanga mos shaisimon

bo'itmalar hosil bo'ladi. Ular o'ng o'pka kurtagida uchta, chap o'pkada ikkita

bo'ladi. Bu bo'rtmalar, o'z navbatida, har bir o'pkada 10 tadan segmentar

bronxlar bo'rtmalarini hosil qiladi. Shunday qilib 2—4 oylik homilada bronx

daraxti paydo bo'ladi. 4 oydan 6 oygacha bo'lgan davrda bronxiolalar, 6 oydan

9 oygacha esa alveola yo'llaii va alveola qopchalari paydo bo'ladi. O'pka asosi

homila hayotining 6-haftasida ko'krak bo'shlig'iga tushadi. Bu davrda birlamchi

tana bo'shlig'i (celom) ikkita plevra va bitta perikard bo'shlig'iga bo'lingan va

diafiagma vositasida qorin bo'shlig'idan ajragan bo'ladi. Splanxnoplevradan visseral

plevra, somatoplevradan esa pariyetal plevra hosil bo'ladi.

Burun

Burun sohasi tashqi burun va burun bo'shlig'idan iborat.

Tashqi burunda (nasus extern os) burun ildizi, orqasi, uchi va qanotlari

tafovut qilinadi. Burun ildizi (radix nasi) yuzning yuqori qismida joylashib

peshonadan o'yma bilan ajrab turadi. Tashqi burunning yon tomonlari o'zaro

o'rta chiziqda birikib burun orqasini (dorsum nasi) hosil qiladi. Yon

tomonlaming pastki qismi esa burun qanotlarini (alae nasi) hosil qilsa,

burun orqasi past tomonda burun uchiga (apex nasi) o'tadi. Burun

qanotlarining pastki chekkalari burunga kirish teshigini (nares) chegaralab

turadi. Tashqi burun asosini burun suyagi, yuqori jag' suyagining burun

o'simtasi va bir nechta gialin tog'aylar hosil qiladi. Burunning yon devorini

hosil qiluvchi uchburchak shaklidagi lateral tog'ayi (cartOago nasi lateralis)bevosita burun suyagi ostida joylashib, burunning yon devorini hosil qilishda

qatnashadi. Burun qanotini hosil qiluvchi juft burun qanotining katta tog'ayi

(cartilage alaris nasi major) burun bo'shlig'iga kirish teshigini old va yon

tomondan chegaralab turadi. 2—3 ta burun qanotining kichik tog'aylari

(cartilagines alares minores) oldingi tog'ay bilan noksimon teshik o'rtasida

yotadi. Goho bir nechta turli kattalikdagi burunning qo'shimcha tog'aylari

(cartilagines nasales accessoriae) ham uchraydi. Burun to'sig'i tog'ayi

(cartilago septi nasi) toq to'rtburchak shaklida bo'lib, burun to'sig'ining

oldingi qismini hosil qiladi. Burun to'sig'i tog'ayi yuqori va orqa tomondan

g'alvirsimon suyakning perpendikular plastinkasi bilan, past va orqa tomondan

dimog' suyagi va oldingi burun o'simtasi bilan birikadi.

Tashqi burun yangi tug'ilgan chaqaloqda qisqa, yassi va keng bo'lib, ildizi

tor, orqasi va uchi yaxshi bilinmaydi. Burun qanotlari kichik, tog'aylari qoldiq

holatida bo'ladi. Burun teshiklari oval shaklida bo'lib, gorizontal joylashgan.

Burun teshigining oldingi qirrasi ko'pincha oldinga va yuqoriga qaragan bo'ladi,

bu qirra burun ustining o'sishi bilan pastga tushib, burun uchini hosil qiladi.

Bola 5 yoshga borganida burun teshigi yumaloq shaklni oladi. 10—14 yoshda

peshona bilan chegarada egarsimon chuqurlik paydo bo'ladi.

Burun bo'shlig'i (cavitas nasi) old tomondan burun teshigi vositasida

yuzga, orqa tomondan xoanalar orqali halqumning burun qismiga ochiladi.

Burun bo'shlig'ini burun to'sig'i (septum nasi) ikki bo'lakka ajratib turadi.

Burun to'sig'ini oldingi qismi parda (pars membranacea) va tog'ay (pars

cartilaginea), orqa qismi esa suyakdan (pars ossea) iborat. Parda va tog'ay

qismlari burun to'sig'ining harakatchan qismini (pars mobilis septi nasi)

hosil qiladi. Burun bo'shlig'ining har bir yarmida yuqoridan burun qanotining

katta tog'ayi ustki chekkasi bilan chegaralangan burun dahlizi (vestibulum

nasi) ajratiladi. U ich tomondan teri bilan qoplangan bo'lib yog', ter

bezlari va tuklari bo'ladi.

Burun bo'shlig'i burun chig'anoqlari (72-rasm) yordamida burun yo'llariga

bo'linadi. Burunda yuqori, o'rta va pastki burun chig'anoqlari (concha nasales

superior, media et inferior) tafovut qilinadi. Ulaming o'rtasida yuqori, o'rta

va pastki burun yo'llari joylashadi. Yuqori burun yo'li (meatus nasi superior)

burunning yuqori va o'rta chig'anoqlari o'rtasida, o'rta burun yo'li (meatus

nasi media) o'rta va pastki burun chig'anoqlari o'rtasida, pastki burun yo'li

(meatus nasi inferior) pastki buran chig'anog'i bilan burun bo'shlig'ining

pastki devori o'rtasida joylashgan. Burun to'sig'i va chig'anoqlarining medial

yuzalari o'rtasida ingichka vertikal yo'nalgan yoriq shaklidagi umumiy burun

yo'li (meatus nasi communis) joylashgan. Bu yo'l burun-halqum yo'liga

(meatus nasopharyngeus) davom etadi. Buran yo'llarmi qoplagan shilliq

pardakiprikli epiteliy bilan qoplangan bo'lib, kiprikchalar havo tarkibidagi

changni ushlab qoladi. Shilliq pardadagi shilliq bezlari ishlab chiqargan

shilliq suyuqlik havo yo'llariga kirgan changni qamrab oladi. Burun

bo'shlig'ining shilliq osti asosida ko'p qon tomirlar bo'lib o'rta va pastki

burun chig'anoqlari sohasida g'ovaksimon vena chigallarini hosil qiladi. Ushilliq pardaga ma’lum bir harorat berib, o'tayotgan havoni ihtib beradi.

Burun bo'shlig'ining shilliq pardasi burun yon bo'shliqlari, ko‘z yoshi

qopi, halqumning burun qismi va yumshoq tanglay shilliq pardasiga birikib

ketadi. U burun bo‘shlig‘i suyak usti va tog'ay usti pardasi bilan zich birikkan.

Burun bo'shlig'i atrofidagi suyaklarda havo saqlovchi bo'shliqlar yoki

burunning yon bo'shliqlari bo'lib, ular burun yo'llariga ochiladi. Yuqori

burun yo'liga ponasimon suyak bo'shlig'i va g'alvirsimon suyakning orqa

katakchalari, o'rta burun yo'liga yuqori jag' suyagi bo'shlig'i, peshona suyagi

bo'shlig'i, g'alvirsimon suyakning o'rta va oldingi katakchalari, pastki burun

yo'liga burun-ko'z yoshi kanali ochiladi.

Burun bo'shlig'i shilliq pardasida ikki: hidlov (regio olfactoria) va nafas

sohasi (regio respiratoria) tafovut qilinadi. Hidlov sohasiga yuqori burun,

qisman o'rta burun chig'anoqlarini va burun to'sig'ining yuqori qismini

qoplagan shilliq parda kirib, unda hid bilish hujayralari joylashgan. Burun

bo'shlig'i shilliq pardasining qolgan qismi nafas qismini hosil qiladi.

Burun bo'shlig'i yangi tug'ilgan chaqaloqda past (17,5 mm) va tor,

chig'anoqlari gorizontal joylashgan bo'lib, chekkalari qalinlashgan bo'ladi.

Yuqori burun yo'li bo'lmaydi, o'rta va pastki burun yo'li yaxshi rivojlanmagan

bo'ladi. Burun chig'anoqlari burun to'sig'iga yetib bormagani uchun umumiy

burun yo'li hosil bo'ladi va u orqali chaqaloq nafas oladi. Burun to'sig'i va

xoanalar past bo'ladi. Burunning qo'shimcha bo'shliqlari yaxshi taraqqiy

etmagan bo'ladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda burun chig'anog'i to'rtta: pastki,

o'rta, yuqori va eng yuqori. Pastki burun chig'anog'i burun bo'shlig'i tubiga

tegib turgani uchun pastki burun yo'li bo'lmaydi. Bu yo'l bola hayotining

ikkinchi yilida asta-sekin kattalashadi va balog'at yoshida o'z shaklini oladi.

Bola 6 oylik bo'lganida o'rta burun yo'li hosil bo'ladi. Yuqori burun yo'li

yangi tug'ilgan chaqaloqda faqat 30% holatda uchraydi. Bu yo'l ikki yoshdan

keyin sekin o'sib uncha katta bo'lmaydi. Bola hayotining 7 yoshigachachig'anoqlar, burun yo'llari va burun bo'shlig'i uzunasiga va balandligiga

asta-sekin o'sadi. 10 yoshda burun bo'shlig'i 1,5 marta, 20 yoshda 2 marta

kattalashadi. Bola 6 oylik bo'lganida burun bo'shlig'ining balandligi 22 mm

gacha o'sadi. Burun shilliq pardasi yangi tug'ilgan chaqaloqda yupqa bo'lib,

qon tomirlarga boy bo'lgani bilan havo bilan uchrashadigan joylarda g'ovak

tana shaklidagi qon tomir chigallari bo'lmaydi. Shuning uchun shilliq

parda yallig'langanda shishib nafas olish qiyinlashadi. Bola 9 yoshga to'lganida

burun bo'shlig'i shilliq pardasi g'ovak to'qimalarga boy, nafas olish sohasi

shilliq pardasini qoplagan epiteliy kattalamikiga nisbatan yupqa bo'ladi.

Epiteliy osti limfoid to'qima bo'lmay u 7-oylarda paydo bo'ladi. Hid bilish

sohasi shilliq qavati tez o'zgarib, unda 7-oylarda hid bilish piyozchalari

yaxshi rivojlanadi.

Burunning qo'shimcha bo'shliqlaridan yangi tug'ilgan chaqaloqda faqat

biroz rivojlangan yuqori jag' suyagi bo'shlig'i bo'ladi. Bola tug'ilganidan

keyin bu bo'shliq sezilarli o'sib, 8—9 yoshlarda suyak tanasini egallaydi.

Uning teshigi 2 yoshda oval shaklida bo'lsa, 7 yoshda yumaloq bo'ladi. Peshona

suyagi bo'shlig'i 2 yoshdan boshlab taraqqiy etib, taraqqiyoti 11—12 yoshlarda

tugaydi. Ponasimon suyak bo'shlig'i taraqqiyoti 3—4 yoshlarda boshlanib,

12—15 yoshlarda tugaydi. G'alvirsimon suyak katakchalari yangi tug'ilgan

chaqaloqda kurtak shaklida bo'lib, ulaming taraqqiyoti bola hayotining birinchi

yilida tez kechib, 14 yoshlarda kattalamikiga o'xshash bo'ladi