1. O’zbekistonda matbaachilik va noshirlik ishi tarixi
Download 195.9 Kb. Pdf ko'rish
|
O\'zbekistonda noshirlik
|
Xulosa
XIX asrda Turkiston o’lkasining madaniy xayotidagi yorqin xodisalardan biri – bu Muxammad Azim Hoji Marg’iloniyning matbaachilik va noshirlik faoliyatidir. O’tgan asrning 1980 yillarida haj amalini, bajarish maqsadida yo’lga otlangan Muxammad Azimboy Marg’iloniy Bo’mbayda to’xtab matbaachilik xunarini o’rganadi. Bu matbaachining Qo’qondagi faoliyati haqida adib va noshir X.Shams o’zining qisqacha tarixi risolasida quyidagilarni bayon qilgan: «Marg’iloniy Azim Hoji haj safaridan qaytib kelishida, Hindistonda to’xtab, undagi tosh bosmalarni bittasiga kirib noshirlik ishlarini o’rganadi. 1887 yillarida u Bo’mbaydan tosh bosma asboblar olib, Turkistonga keladi. Qiziq, uni Rossiyada allaqachon, hatto Turkistonning o’zida toshbosma bor vaqtida Hindiston kabi uzoq, joyda tosh bosma asboblari olib kelishiga nima majbur etdi?! Azim Hoji bu manbadan bexabar bo’lishi mumkin edi, shu sababli uni Qo’qon shaxriga qurdi. Bu matbaa oradan ko’p vaqt o’tmay baxtsizlikka uchrab, o’t tushib kuyib ketdi. Qolganlarini gubernator musodara qildi. Yashirin ravishda ish boshlagan ushbu matbaa xozirgi Xamza teatri ro’parasida ikki xonali joyda faoliyat boshlagan. Unda hijriy 1305-yilning ra‘bial avval oyida Muxammad Alixon madrasasida Fayzulox, bin Rizo al Xo’kandiy qalami bilan ko’chirilgan Aloviddin Bin Muxammad an Nasafiyning «Muz‘iy» risolasiga sharx chop etiladi. Asarning titul saxifasida: Darbaldai Xuqandar matbaai Hoji Azimjon tab‘ gardida, mashxuri jaxon shud" degan yozuv bo‘lgan. Demak, yuqoridagi arab tili darsligiga yozilgan sharh, Azim Hoji litografiyasining Qo’qon shahridagi ilk mahsulidir. Qo’qonda qo’lyozmalari instituti ilmiy xodimi A.Madaminov tomonidan ushbu shaharda istiqomat qiluvchi A.Axmedovdan olingan kitob ham Azim Hoji toshbosma matbaasining mahsulidir. U beshta mustaqil kitobdan iborat bo’lib ulkan shoir Fariddin Attorning «Mantiq ut-tayr», «Fa‘zun najot», ‘Farzi a‘yn» kabi asarlari edi. Keyingi qidiruvlardan ma‘lum bo’ladiki, Muxammad Azim Hoji bosmaxonani Qo’qonga olib kelmasdan ancha ilgari Marg’ilon shahriga o’rnatgan ekan. 1302- 1884 hijriy yilning shabon oyida ko’chirilib Marg’ilon shahrida chop etilgan 15 asarlardan biri Xofizning 272 betlik «Devon»idir. Asarning 27 betida so’nggi so’zi berilgan bo’lib, 1302-1884 yilda kitob Marg’ilon shaxrida nashr etilgani qayd etiladi. Uzoq vaqtlar mazkur soha bilan shug’ullanib kelgan tarix fanlari doktori. professor G.N.Chabrov o’zining ilmiy maqolasida o’zbek tilida kitob nashr etish Farg’ona vodiysida, Qo’qonda 1904 yildan boshlangan degan fikrni bildiradi. Tarixchi M.Rustamov «O’zbek kitobi» asarida ushbu fikrning to’g’riligini tasdiqlagan. «Toshbosma asarlarining o’zbek adabiyoti tarixidagi o’rni» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. R.Maxmudovning ilmiy maqolasida ko’rsatilishicha, birinchi o’zbek ziyolilari tomonidan tashkil etilgan matbaa Toshkentning Sag’bon maxallasida yashagan G’ulom Hasan Orifjonovdir. Orifjonov Moskvadan 700 so’mlik mashina olganligini xabar qilgan. Burxon Sharifning «Vaqt» gazetasida bergan axborotiga ko’ra, mazkur matbaa 1898 yilda ochilgan. Bu tadqiqotdagi noaniqlik «G’ulom Hasan Orifjon matbaasining» XX asr boshlarida paydo bo‘lgan deb ko’rsatilib, yana uni birinchi matbaachi ziyoli deb ko’rsatishidir. G’ulom Hasan Orifjonov matbaasi to’g’risida berilgan yuqoridagi axborotlari ham to’g’ri emasga o’xshaydi. Chunki olim foydalangan matbaalarni ko’rsatib o’tishicha, 1320 (1902-1903) yillarda Orifjonov matbaasida Navoiyning «Devon»i va «Majolis-un nafois» asarlari nashr etilgan. Agar G.H.Orifjonov litografiyasi 1898 yilda o‘z faoliyatini boshlagan degan fikrni e‘tiborga olgan taqdirda ham, marg’ilonlik Azim Hoji toshbosma matbaasi undan o’n to’rt yil avval o’z faoliyatini yo’lga qo’yganligi guvohi bo’lamiz. Yana shu narsani ta‘kidlab o’tish kerakki, Azim Hoji litografiya tashkil etgan davrdan Turkiston o’lkasida ikkita toshbosma matbaa: Xiva xoni Muxammad Raximxon II saroyida (podshozamon litografiyasi) va Toshkentda savdogar E.I.Laxtin qaramog’ida mavjud edi. Uning ma‘rifat va ma‘naviyat sari dadil qadamini qo’ygan va amaliyotda buni isbotlagan Azim Hoji Marg’iloniy hatto Marg’ilon shahrida "Chan adad machitlar bino qilgan. Demak, u ham birinchi o’zbek ma‘rifatparvarlaridandir. |
