1. Po’lat haqida umumiy tushuncha

4.Oltingugurtli avtomat po‘latlar tarkibida oltingugurt (0,15—
0,3 % gacha) va fosfor (0,05—0,15 % gacha) miqdori ko‘p bo‘ladi. Tarkibida oltingugurt bilan fosfor miqdori ko‘pligisababli avtomat po‘latlarga oson kesib ishlov berish mumkin,bunda ularning sirti juda sifatli chiqadi. Avtomat po‘latlar27A harfi va raqamlar bilan markalanadi, raqamlar uglerodningfoizning yuzdan bir ulushlaridagi miqdorini ko‘rsatadi,masalan, A12, A20 va h.k. Po‘lat tarkibida marganes miqdoriko‘p bo‘lganda po‘lat markasiga G harfi qo‘shiladi — A20G.Avtomat po‘lat boltlar, gaykalar, vintlar va hokazolar tay-yorlash uchun ishlatiladi. Mustahkamligini oshirish maqsadidasovuqlayin cho‘ziladi, natijada ular puxtalanadi. Masalan, A20 po‘latining mustahkamlik chegarasi 460—610 MPa dan 620—800 MPa ga qadar ortadi. Tarkibida 0,20 % gacha S bo‘lganavtomat po‘latlar mustahkam po‘lat sifatida, uglerod miqdori me’yordagidan ko‘p bo‘lgan po‘latlar esa sifati yaxshilangan po‘lat sifatida ishlatiladi. Qo‘rg‘oshinli avtomat po‘latlar(Pb=0,08—0,15 %) AS14, AS40 va hokazo tarzda markalanadi,
bunda raqamlar foizning yuzdan bir ulushlari hisobidagi uglerod miqdorini ko‘rsatadi. Selenli avtomat po‘latlarda markaningoxiriga E harfi qo‘yiladi, masalan, 5E.
List po‘latlar (qozonbop po‘latlar) quyidagi markalardaishlab chiqariladi: 12K, 15K, 16K, 18K, 20K, 22K; ulardauglerod miqdori 0,08 dan 0,28 % gacha


Xulosa
Poʻlat toblanganda uning fizik-mexanik xossalari keskin oʻzgaradi, qattiqligi va mustahkamligi ortadi, bolgʻalanuvchan boʻlib qoladi (q. Poʻlatni toblash). Kimyoviy tarkibidagi uglerod va legirlovchi elementlar miqdo-riga qarab, Poʻlat uglerodli va legirlangan xillarga boʻlinadi. Uglerodli Poʻlatga (tarkibida ugleroddan tashqari 0,7% gacha marganes, 0,37% gacha kremniy, 0,04% gacha oltingugurt va 0,035% gacha fosfor boʻladi) qurilish va mashinasozlik poʻlati; asbobsozlik poʻlati kiradi. Legirlangan poʻlat jumlasiga kam (legirlovchi elementlar 2,5% gacha), oʻrtacha (legirlovchi elementlar 2,5—10% gacha), yuqori legirlangan (legirlovchi elementlar 10% dan ortiq) Poʻlatlar kiradi (q. Legirlangan poʻlat). Ishlatilishiga qarab, qurilish (prokat) va mashinasozlik (konstruksion), asbobsozlik, alohida xossali xillarga boʻlinadi. Alohida xossali Poʻlat zanglamaydigan va kislota-bardosh, issiqbardosh, yeyilish va yemirilishga chidamli, magnit xususiyatli va b. sifatlarga ega boʻladi.
Poʻlat suyuq, plastik va qagtiq holatda ishlab chiqarilishi mumkin, lekin asosan, suyuq holatda ishlab chiqariladi. Suyuq Poʻlat konverter, marten pechi, elektr pechi, tigel va b. pechlarda oli-nadi. Plastik Poʻlat pudlinglab olinadi (q. Pudlinglash). Qattiq holatdagi Poʻlat temir rudasini baraban shaklidagi pechlarda qaytarib yoki elektroliz qilib olinadi.
Xom ashyo sifatida domna choʻyani va temir-tersaklar ishlatiladi. Ular pechda qizdiriladi. Kimyoviy reaksiya natijasida choʻyan va temir-tersaklar tarkibidagi S, Si, Mp, R va S oksidla-nib temirning kaytarilishi natija-sida Poʻlat hosil boʻladi. Lozim boʻlsa (mas, legirlangan poʻlat olishda), P. tarki-biga zarur kimyoviy elementlar qoʻshiladi. Fosfor va oltingugurt Poʻlatning xossalariga salbiy taʼsir etgani sa-babli Poʻlat ulardan tozalanadi (rafina-siyalanadi). Bunda asos xarakterli flyusdan foydalaniladi.
Poʻlatni qaytarish, yaʼni uning tarkibidagi kislorod mikdorini kamaytirish uchun suyuq Poʻlatga qaytaruvchilar (tarkibida Mp, Si, Al, Ca boʻlgan qotishmalar) qoʻshiladi. Ular temir ok-sidi tarkibidagi kislorod bilan birikib, uni tozalaydi. Qaytarish diffuziya yordamida ham bajarilishi mumkin. Bu usulda kukun holida maydalanib tosh-qol (shlak) ustiga solingan qaytaruvchilar toshqolda erib, tarkibidagi te-mirni qaytaradi. Bu esa, taqsimlanish qonuniga binoan, Poʻlat tarkibidagi temirning ham qaytarilishiga sabab boʻladi. Poʻlat ishlab chiqarish tayyor ggoʻlatni kovshlar yordamida maxsus metall qoliplarga kuyish b-n yakunlanadi.
Dunyo miqyosida Poʻlat ishlab chiqarish barcha metallar umumiy miqdorining 20—25 foizini tashkil etadi.