1. Prokariotlarning sistematikasi Viruslarning shakli, guruhlari va sistematikasi

Aerob grammanfiy kokklar va tayoqchalar. Bu guruh vakillari 7 ta oilaga mansub bo'lib, shundan 3 tasi tuproqning hosildorligini oshirishda amaliy ahamiyatga ega. Psevdomonadalar tabiatda juda keng tarqalgan, ba'zi vakillari nitratlarni erkin azotgacha qaytara oladilar.
Azotobacteriaceae oilasi vakillari tayoqchasimon, kokksimon hujayralarga ega bo'lib, harakatchan, spora hosil qilmaydi, erkin azotni o'zlashtira oladi.
Rhizobiaceae oilasi vakillari tayoqcha ko'rinishida, spora hosil qilmaydi, boshoqdoshlar ildizida tuganaklar hosil qiladi, o'simHklar bilan simbioz holda yashab, erkin azotni o'zlashtiradi.
Agrobacterium avlodi har xil o'simlik ildizlarida shish hosil qiladi va vakillari fitopatogen bakteriyalarga kiradi.
Methylcoccaceae oilasi ikki avlodni Methyiococcus va Methylo-monas ni o'z ichiga oladi. Bu avlod vakillari kokk va tayoqcha shak­lida boiib, ular uchun energiya manbayi bo'lib metan va metanol xizmat qiladi.
Acetobacteriacaea oilasi Acetobacter va Gluconobacter avlod-laridan tashkil topgan bo'lib, bu avlod vakillari ctil spirtini sirka kislotagacha oksidlaydi.
Fakultativ anaerob, grammanfiy tayoqchalar bu guruh vakillari Enierobacteriaceaeva Vibrionaceae oilalariga mansub bo'lib, odam va hayvonlarda yuqumli kasalliklarni qo'zg'atadi. Bular Esherihia, Potobacterium, Salmonella, Shigella, Ervinia va boshqa avlodlarni o'z ichiga oladi. Ba'zi vakillari odam va hayvonlarda kasallik qo'z-g'atsa, ba'zilari tuproqda, suvda yoki epifit holida uchraydi.
Vibrionaceae oilasi Vibrio, Aeromonas, Plesimonas kabi bir necha avlodlarni o'z ichiga oladi. Ular chuchuk va dengiz suvlarida, baliq va odam organizmida uchraydi, ular orasida kasallik qo'zg'a-tuvchilari ham bor.
Anaerob, grammanfiy, bukilgan va spiral tayoqchalar guruhi vakillari to'g'ri, bukilgan va spiral tayoqchalardan iborat bo'lib, Bacterojdaceae oilasiga mansub, odam va hayvonlarning oshqozon-ichak yo'ilarida uchrab, ba'zan oshqozon-ichak yo'ilarida kasallik qo'zg'atishi rnumkin. Sut emizuvchilarning oshqozon-ichak yo'i­larida Selenomonas avlodiga mansub bakteriyalar uchraydi. Ular-ning shakllari yarim oysimon, harakatchan, uglevodlarni sirka, propion kislota, sut kislota, C0₂ gacha bijg'itadilar.
Grammanfiy, xemolitotrof bakteriyalar ikki oila va 15 ta avloddan iborat.
Nitrobacteriaceae oilasi vakillari tayoqchasimon, ellipssimon, sharsimon, spiralsimon ko'rinishlarda bo'lib, spora hosil qilmaydi. Harakatchan va harakatsiz vakillarga ega. Xemolitotrof vakillari obligat holda uchraydi. Ular energiyani ammiak yoki nitratlarning oksidlanishidan oladi. Tuproqda, suv havzalarida, dengiz va okean suvlarida ko'proq tarqalgan. Nitrosospira, Nitrosococcus, Nitroso lobus, Nitrospira, Nitrococcus kabi vakillari ammiakni nitritgacha oksidlaydi.
Siderocapsaceae oilasi vakillari kapsula bilan qoplangan bo'lib, tavoqcha, sharsimon, ellipssimon hujayralardan iborat. Bu oila vakillari temir oksidini to'plash xususiyatiga ega. Ular oksidlarni kapsula ustida, kapsuladan tashqarida yoki kapsulaning o'zida to'playdilar. Bu oila vakillari xemoroorganotroflar hisoblanib, kis-lorodli muhitni yoqtiradi va temir moddalari bor suvlarda ko'proq tarqalgan.
Myxobacteriales va Cytophagales tartibga kiruvchi bakteriyalar sirpanuvchi bakteriyalar deb nomlanadi. Myxobacteriales tarkibiga meva tana hosil qiluvchi bir hujayrali miksobakteriyalar kiradi.
Silindrsimon hujayralari uchi egilgan, tashqi tomondan shilim-shiq kapsula ЬДап o'ralgan bo'lib, bo'linib ko'payadi. Miksobakte-riyalarning hujayra devori elastik bo'lib, bakteriya hujayrasining egilishiga va harakatlanishiga yordam beradi. Vegetativ hujayralari bo'linib ko'payadi, sirpanib harakatlanadi, rangsiz yoki rangli meva tanalar hosil qiladi. Meva tanalarning rangi va shakli bakteriyaning xususiyatlariga bog'Mq. Miksobakteriyalar sporangiylarida mikrosis-talarni hosil qiladi va ular substratdan shoxlari bilan ko'tarilib turishi mumkin. Mikrosporalar qurg'oqchilikka chidamli, lekin qizdirilganda nobud bo'ladi. Mikrosislalar qulay sharoitda unib, vegetativ hujayraga aylanadi. Mikrosislalar aerob bo'lib, xemo-organotroflar hisoblanadi, tuproqda, go'ngda uchrab, o'simlik va hayvon sellulozasi polisaxaridi, oqsili va boshqalarni parchalaydi.
Miksobakteriyalar tarkibi 3 ta oilagabo'linadi. Myxococcaceae oilasi vakillari noqulay sharoitga tushganda oval shaklli mikro-sistalarni hosil qiladi, qulay sharoitda ulardan ikki uchlari sal o'tkir-lashgan vegetativ hujayralar hosil bo'ladi.
Archangiaceae oilasi vakillari tayoqchasimon mikxosistalar hosil qiladi, oila vakillarining uchlari konussimon, vegetativ hujayraga ega.
Poliangiaceae oilasi vakillari uchlari o'tmas, silindrsimon vege­tativ hujayralarga ega. Mikrosporalari qulay sharoitda tez unadi.
Cytophagales tartibi vakillari meva tana hosil qilmaydi, vegetativ hujayralari tayoqchasimon va ipsimon ko'rinishda bo'ladi, sirpanib harakatlanadi. Bir nechta oilalari mavjud. Cytophagaceae oilasi vakillari tayoqchasimon va ipsimon bo'lib, uchlari o'tmaslashgan, mikrosistalar hosil qilmaydi, haqiqiy aerob yoki fakultativ anaerob.
Beggiatoaceae oilasi vakillari rangsiz uzun shoxlanmagan, iplar trixamalar ko'rinishida bo'ladi. Sirpanib harakatlanadi, birorta substratga yopishmaydi, hujayralari ko'ndalang bo'linib ko'payadi. Vodorod sulfidli joylarda uchrab, sulfidlami sulfatlargacha oksidlaydi.
Xlamidabakteriyalar hujayrasining usti qobiq bilan o'ralgan, ular 7 avlodga bo'linadi.
Sphaerotilus avlodi bir hujayrali, tayoqchasimon, grammanfiy organizmlar bo'lib, qutblarida xivchinlari mavjud. Usti shilimshiq moddalardan iborat qobiq bilan o'ralgan. Xlamidobakteriyalarning iplari bir necha millimetrlarga yetishi mumkin, hujayralar qin ichida bo'linib ko'payadi, hosil bo'Igan harakatchan qiz hujayralar qin ichidan sirpanib chiqib ketadi yoki qinning parchalanishidan chiqishi mumkin. Bu avlod vakillari chuchuk va ifloslangan suvlarda uchraydi.
Leptothrix avlodi vakillari to'g'ri tayoqchalar shaklida bo'lib, zanjir hosil qilib, qobiq bilan o'ralgan holda uchraydi. Qobiqlari temir yoki marganes oksidlarining gidratlari bilan to'yingan yoki qoplangan holda uchraydi. Kislorodli muhitni yoqtiradi, gram­manfiy, yuqoridagi avlodlardan tashqari Streptothrix, Crenothrix, Clonothrix avlodlari ham mavjud.
Poyali bakteriyalar vakillari 17 ta avlodga birlashgan. Hyphomi-crobium avlodi vakillari ikki uchi o'tkirlashgan tayoqchasimon. ovalsimon, tuxumsimon yoki loviyasimon ko'rinishlarga ega. Ular har xil uzunlikdagi o'simtalar hosil qiladi. Ko'payishi ipsimon o'simtalar uchida joylashgan, kurtaklar yordamida amalga oshadi, kurtaklari yetilgandan so'ng harakatchan bo'lib qoladi vagifadan ajralib, substratga yoki boshqa bir hujayraga yopishadi. Xemoorga-notrof bo'lib, o'sishi uchun CO, kerak bo'ladi. Ko'pgina poyali bakteriyalar laktat, formiat, asetat va boshqa birikmalarni o'zlash-tirish xususiyatiga ega.
Pedomicrobium avlodi vakillari ma'lum rivojlanish sikliga ega. Oval shaklidagi ona hujayrada xivchinli, harakatchan hujayra hosil bo'ladi. Qiz hujayraning hosil bo'lishi kurtaklanish orqali amalga oshadi. Bu avlod vakillari hujayrasi ustida temir va marganes oksid-larini ajratadi. Tuproqda keng tarqalgan.
Poyali bakteriyalardan Coaulobacter avlodi vakillari shoxlangan va bir qutbdan chiqqan tayoqchasimon vibrionsimon ko'rinishlarga cga. Ular xemoorganotroflar bo'lib, grammanfiy, kislorodii muhitda yaxshi o'sadi, tuproqda, chuchuk suvlarda keng tarqalgan.
Gallionella avlodi vakillari uzun poyalar uchida joylashgan tayoqchasimon yoki sharsimon mikroorganizmlardir. Poyalari bir-biriga chirmashib ketgan fibrillalardan tashkil topgan bog'cha to'p-lamlardan iborat. Poyachalar temir gidrooksidi bilan qoplangan bo'ladi. Ko'payganda binar bo'linib ko'payadi va qiz hujayralar poyalar uchlarida joylashadi. Keyinchalik ular poyadan zoospo-ralarga o'xshab ajraladilar va bitta yoki ikkita polyar joylashgan xivchinlari bilan harakatlanib, yuradilar. Grammanfiy, xemolitotrof, ular ikki valentli temirni uch valentligacha oksidlaydi, C0₂ ni o'zlash tiradi. Bu avlod vakillari Leptotrix avlodi bilan birgalikda temir-ning suv havzalarida cho'kishini amalga oshiradi.
Rikketsiyalar va xlamidalar — bu gurah mikroorganizmlari Rickettsials \a Chlamydiales deb nomlangan tartiblarni o'z ichiga oladi.
Rickettsiales tartibi uch oilani birlashtiradi: Rickettsiaseae, Bartonellaceae, Anaplasmataceae. Ular bir qancha nopatogen, ammo hujayra ichidagina ko'payadigan parazit vakillarni o'z ichiga oladi.
Vakillari tayoqchasimon, sharsimon yoki ipsimon shaklga ega bo'lib, har xil rikketsioz deb ataladigan yuqumli kasalliklarga sabab-chi bo'ladi. Rikketsiyalar ham tayoqchasimon, sharsimon va ipsi­mon bo'lib, spora hosil qiimaydi, harakatsiz. Grammanfiy. Xo'ja-yini hujayrasida binar bo'linib ko'payadi. Rikketsiyalarning ba'zi vakillari hasharotlar bilan simbioz holda yashaydi. Tipik vakil-hridan. Rickettsiapowazekii toshma tif kasalligini qo'zg'atadi, ko'y-lak biti bilan simbiozda yashaydi.
Chlamydiale tartibi Chlamydiaceae oilasidan iborat bo'lib, unga odamlarda kasallik qo'zg'atadigan turlar kiradi.