1. Пул айланмаси тушунчаси. Пул айланмаси – бу пулларнинг нақд ва нақдсиз шакилдаги узлуксиз ҳаракатларнинг йиғиндисидир. И. Шакер

МК =
ЯИМ
МК = монетазитсия коефитсиенти
М2 = пул агрегати
Тараққий этган мамлакатларда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизимининг ривожланганлиги нақд пулларга бўлган талабнинг камайишига олиб келди. Бу эса пул айланмаси таркибида нақдсиз юқори ва барқарор даражада сақлаш имконини беради.


ТБС-КСТ-МКТС
ПМ=
ПАТ
ПМ = пул массаси
МКТС = муддати келган тўловлар суммаси
ТБС = товарлар баҳоси суммаси
КСТ = кредитга сотилган таворлар суммаси
ПАТ = Пул айланмаси таркиби


НАҚДСИЗ ПУЛ АЙЛАНМАСИ

Нақдсиз пул айланмаси қуйидаги принсиплар асосида ташкил этилади:

1. 
   Нақдсиз пул айланмасининг меъёрий ҳуқуқий асосларининг мавжудлиги. Ўзбекистонда нақдсиз пул айланмасининг қонунчилик асослари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
   

-Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси
-Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисидаги қонуни
-Ўзбекистон Республикасининг банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонуни
2. Нақд пулсиз ҳисоб китобларни асосан банкларда очилган ҳисоб рақамлар орқали ўтказилиши.
Мижозлар ҳисоб рақам очишда банкларни эркин танлаш ҳуқуқига эга. Барча нақдсиз тўловлар тўловчининг жорий ҳисоб рақамидаги пул маблағлари ҳисобидан амалга оширилади.
Амалиётда бир тижорат банкининг мижози иккинчи бир тижорат банкининг мижози фойдасига нақд пулсиз тўловни амалга оширади. Бир банкдан 2-банкка ўтаётган тўловлар банкларнинг Ностро вакиллик рақамлари орқали ўтади. Банкларнинг 2 турдаги ностро вакиллик ҳисоб рақамлари мавжуд:

1. 
   Вертикал вакиллик ҳисоб рақами
   
2. 
   Горизонтал вакиллик ҳисоб рақами
   

Одатда ҳар бир тижорат банки миллий валютада битта вертикал битта горизонтал вакиллик ҳисоб рақамига эга бўлади.
Вертикал вакиллик ҳисоб рақами Марказий банкнинг балансида очилади.
Горизонтал вакиллик ҳисоб рақами мамлакатнинг бошқа тижорат банкида очилади.
Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари миллий валютада фақат битта ностро вакиллик ҳисоб рақамга эга. Бу ҳисо рақам Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг балансида очилган. Аниқроғи Марказий банкнинг Тошкент шаҳар бош бошқармасидаочилган.

3. 
   Тўловчининг ва тўловчининг банкини ликвидли бўлиши. Тўловчининг ва тўловчининг банкини ликвидли бўлиши деганда уларни ўз мажбуриятларини пул маблағлари билан ўз вақтида ва тўлиқ тўлай олиш қобилиятига айтилади. Халқаро таъмирлаш ва тараққиёт банки экспертлари корхоналарнинг ликвидлигини баҳолаш учун қуйидаги кўрсаткичларни таклиф қилишган:
   

Жорий ликвидлик коеффитсиенти – (Жлк)
ЖА-жорий активлар
ЖП-жорий пассивлар

Жлк=ЖА/ЖП

Жаҳон банки экспертларининг бу коеффитсиентининг энг паст норматив даражасини 1.25 қилиб белгиланган.

4. 
   Тўловни амалга ошириш учун тўловчининг розилиги бўлиши керак. Аммо қонунчиликда айрим ҳолларда тўловчидан сўрамай унинг пулидан олиб қўйишга рухсат этилган. Мисол учун солиқ инспексияси томонидан қўйилган Инкассо топшириқномалар, судларнинг қарори билан қўйилган ижро варақалари тўловни тўловчининг розилигисиз амалга оширилади.
   
5. 
   Тўловларнинг муддатлилиги
   
6. 
   Нақдсиз ҳисоб китобларни тўғри амалга оширилганлиги устида ўтказиладиган назоратнинг мавжудлиги
   
7. 
   Нақд пулсиз ҳисоб китобларда иштирок этувчи томонларнинг мулкий жавобгарлигининг мавжудлиги.
   

Халқаро банк амалиётида нақд пулсиз ҳисоб китобларнинг 4 шаклидан фойдаланади.

1. 
   Тўлов топшириқномалари
   
2. 
   Чеклар
   
3. 
   Ҳужжатлаштирилган аккредитивлар
   
4. 
   Инкассо