1. Pul muomilasi tushunchasi. Pul muomilasining tuzilishi va uning sababalari

Inflyatsiya nazarda tutiladi umumiy iqtisodiy kategoriyalar tizimiga kiradi va tovar-pul munosabatlari mavjud bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda namoyon bo'ladi. Inflyatsiya - pulning qadrsizlanishi, pulning tushishi xarid qobiliyati narxlarning oshishi, tovar taqchilligi va tovarlar va xizmatlar sifatining pasayishi natijasida yuzaga kelgan.
Inflyatsiya takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bo'g'inlarida: ishlab chiqarish sohasida ham, muomalada ham buzilishiga olib keladi.
Iqtisodiy hayotning doimiy omiliga aylangan inflyatsiya tizimni sezilarli darajada murakkablashtiradi. iqtisodiy munosabatlar, u doimiy e'tibor talab qiladi va maxsus chora-tadbirlar"normal" darajada ushlab turish. Inflyatsiyaning hal qiluvchi xususiyati uning kattaligidir. Iqtisodiyotga va butun jamiyatga ta'sir darajasi aniq inflyatsiya darajasiga bog'liq.
Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari quyidagilardan iborat:
1) ishlab chiqarish hajmi kamayib bormoqda, chunki tebranishlar va narxlarning ko'tarilishi ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollarini noaniq qiladi;
2) kapitalning ishlab chiqarishdan savdo va vositachilik operatsiyalariga oqimi mavjud bo'lib, kapital aylanmasi tezroq va ko'proq foyda keltiradi, shuningdek soliqqa tortishdan qochish osonroq;
3) narxlarning keskin va notekis o'zgarishi natijasida chayqovchilik kengaymoqda;
4) kredit munosabatlari cheklangan, chunki hech kim qarzga ishonmaydi;
5) davlatning moliyaviy resurslari eskiradi. Inflyatsiyaning asosiy salbiy ijtimoiy oqibati, agar daromad indekslanmagan bo'lsa va narxlar indeksini hisobga olmasdan kreditlar berilsa, boylik va daromadlarning qayta taqsimlanishi hisoblanadi. YaIM va shaxsiy daromadlarni qayta taqsimlash turli yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
- narxlarning notekis o'sishi tufayli ishlab chiqarishning turli sohalari, iqtisodiyot tarmoqlari, mamlakat hududlari o'rtasida;
- aholi bilan ortiqcha pul massasidan foydalanadigan davlat o'rtasida qo'shimcha daromad(inflyatsiya solig'i mavjud);
- aholi qatlamlari va tabaqalari o'rtasida. Narxlarning tengsiz o'sishi ijtimoiy tabaqalanishga olib keladi, mulkiy tengsizlik kuchayadi, bu esa jamg'arma va joriy iste'molga salbiy ta'sir qiladi. Inflyatsiya, ayniqsa, doimiy daromadga ega bo'lgan shaxslar (pensionerlar, qaramog'idagilar, davlat xizmatchilari) uchun xavflidir;
- qarzdorlar va kreditorlar o'rtasida. Qarzdorlar naqd kreditning qadrsizlanishidan foyda ko'radilar.
Inflyatsiya, ayniqsa giperinflyatsiya, iqtisodiy va ijtimoiy qarama-qarshiliklar, davlatdan inflyatsiyani bartaraf etish va barqarorlashtirish choralarini ko'rishni talab qiladi pul tizimi... Inflyatsiyani engib o'tish - normal holat uchun zaruriy shart iqtisodiy rivojlanish pul va moliyaviy tizimlarning samarali ishlashi. Ammo inflyatsiyani pasaytirishni o'z-o'zidan maqsad, ishlab chiqarishni avtomatik ravishda oshirish usuli sifatida ko'rib bo'lmaydi. Inflyatsiyani pasaytirish va ishlab chiqarishni ko'paytirish jarayonlari bir vaqtning o'zida davom etishi kerak, chunki ular bir-birini shart qiladi. Bu, ayniqsa, Rossiya sharoitlari uchun to'g'ri keladi. 
Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L.Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilanizohlanadi:
hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi;
markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi;
moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi.
Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagiiqtisodiy faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi4. Bunday sharoitda, odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bolgan baholarni muntazam osishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bolib iqtisodiyot tarmoqlari, jamgarma va istemol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xojaliklarning pul massasi va unga bolgan talabi ortasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu takidlab otgan omillar oz mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha tasir etishimumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini osishi, yani pullarning miqdori osishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi.
1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bolib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va korsatiladigan xizmatlarga bolgan narx-navolar yiliga ortacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bolib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va korsatiladigan xizmatlarga bolgan narx-navolar yiliga ortacha 10% dan 100% gacha bazi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi kopayadi va milliy pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi ortasida pulning moddiylashtirish, yani milliy pul birligini jamgarishi emas, balki oltin, kochmas mulk holatida jamgarishi jarayoni kuchayadi.
3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va korsatiladigan xizmatlarga bolgan narx-navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat korsataditi, narx-navo va ish haqi ortasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qolidagi qogoz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan taminlanmagn ortiqcha qogoz pullarni tolib-toshishiga olib keladi.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Biz ushbu omillarning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi.
Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari ortasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat korsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar oz mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga tasir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo, energetika, neft, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashqarii biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini tahlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan korinib turibdiki, inflyatsiya asosan uch yonalishda yuzaga chiqadi. Birinchi yonalishda maxsulotlar, ishlar va korsatiladigan xizmatlarga bolgan narxlarni asossiz ravishda osib ketishi tufayli pul qadrsizlana boshlaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish qobiliyati tushib ketadi. Ikkinchi yonalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutanign kursi pasayib ketadi.
Buning natijasida xojalik yurituvchi subektlar va mamlakat aholisi erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki vaboshqalarni) jamgara boshlaydi. Uchinchi yonalishda oltinga bolgan milliy pul birligida ifodalangan narx kotarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi ortasida oltinning toplanib qolishi, yani tezavratsiya amalga oshadi.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini osishi, yani pullarning miqdori osishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bolib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va korsatiladigan xizmatlarga bolgan narx-navolar yiliga ortacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
Inflyatsiya yuzaga chiqish shakllari
Mahsulotlar va xizmatlarga narxni osishi natijasida pulning qadrsizlanishi
Milliy pul birligining xarid qilish qobiliyatini pasayishi.
Milliy pul birligining xorijiy valyutaga nisbatan kursini tushishi.
Aholi va xojalik subektlarida xorijiy valyutaning jamgarilishi.
Oltin va xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxini kotarilishi.
Mamlakat aholisida oltinning toplanishi.

Yillar	Oziq ovqat tovarlari	Nooziq ovqat tovarlari	Hizmatlar
2011	6,6	4,8	14,2
2012	5,1	4,3	16,5
2013	3,9	7,4	13,8
2014	2,2	7,3	11,3
2015	1,3	8,8	10,7
2016	2,5	7,2	9,6
2017	9,4	10,3	7,2
2018	14,1	10,4	14,8
2019	16,7	10,8	15,0

O'zbekiston Respublikasida inflyatsiyaning asosiy ko'rsatgichlari.
(o'tgan yilning mos davriga nisbatan narxlarning o'sishi, foizdan)

3.Davlatning anti inflyatsion siyosati

2019 yilning avgustida iste’mol bozoridagi o‘rtacha narxlar darajasining oy davomidagi o‘sish sur’ati 2,9 %ni tashkil etdi.Umumiy hisobda 2019 yilning yanvar-avgust oylari davomida iste’mol bozoridagi tovarlar va xizmatlar narxi 8,2 %ga qimmatlashdi.
2018 yilning avgust oyiga nisbatan respublika iste’mol sektoridagi o‘rtacha narxlar darajasi 16,5 %ga oshgan.
2018 va 2019 yillarning yanvar-avgust davrlaridagi oylik narxlar o‘zgarishi deyarli o‘xshash tendensiyaga ega: yanvar oyidan may oyigacha o‘rtacha narxlar darajasining ko‘tarilganligi, keyingi ikki oy davomida esa narxlar arzonlashib, avgust oyida iste’mol narxlari indeksi 100 %lik ko‘rsatkichdan yuqorini tashkil etgan. Biroq, taqqoslanayotgan davrlarning fevral-iyul oylaridagi narxlar o‘zgarishi ko‘rsatkichlari nisbatan bir-biriga yaqin bo‘lib, yanvar va avgust oylaridagi tavofut sezilarli darajani tashkil etgan (2018 va 2019 yillarning yanvar oylarida 2,7 % ga qarshi 1,5 %, 2018 va 2019 yillarning avgust oylaridagi ko‘rsatkichlar 0,3 %ga qarshi 2,9 %ni tashkiletgan).
Markaziy bank hisob-kitoblariga ko‘ra inflyatsiyaning eng yuqori darajasi joriy yilning ikkinchi choragida kuzatilishi mumkin. Ayni vaqtda, 2020 yilning ikkinchi yarmida tariflar o‘sishining inflyatsiyaga ta’siri pasayib boradi va yil oxirida inflyatsiya darajasi prognoz koridorining yuqori chegarasiga yaqinlashadi.
O‘tgan yillardagi inflyatsiya xususiyatining tahlili shuni ko‘rsatadiki, davlat tomonidan tartibga solinadigan tovarlar va xizmatlar narxlarining muntazam tizimli ravishda oshirib kelinishi inflyatsiyaning asosiy omillaridan bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, ushbu sohalarda narxlar shakllanishining bozor tamoyillarini joriy qilishni kechiktirish keyinchalik ham narxlarni har yil oshirib borishni talab qiladi. Bu, o‘z navbatida, qo‘shimcha inflyatsion bosimni yaratishda davom etadi va 2023 yilga kelib inflyatsiya bo‘yicha maqsadli ko‘rsatkichga – targetga erishishni qiyinlashtiradi.
Narxlarning o‘zgartirishni bir bosqichda amaga oshirish orqali bozor tamoyillarini joriy etilishi inflyatsiyaga ma’lum darajada qisqa muddatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin, biroq bu, o‘z navbatida, ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish yo‘lidagi muammolarni bartaraf etishga, respublika hududlarida energiya resurslaridan foydalanish imkoniyatlarining kengayishiga hamda tovarlar va xizmatlar taklifi hajmining ko‘payishiga xizmat qiladi.
Inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar. 2020 yilning fevral oyida yillik inflyatsiya yanvar oyiga (14,3 foiz) nisbatan 0,8 foiz bandga va 2019 yilning dekabr (15,2 foiz) oyiga nisbatan 1,7 foiz bandga pasayib, 13,5 foizni tashkil qildi.
2020 yil fevralda bazaviy inflyatsiya 2019 yil dekabrga nisbatan solishtirganda 1,4 foiz bandga pasayib, 12,5 foizlik darajagacha tushdi.
Inflyatsiya darajasining pasayishiga, birinchi navbatda, fundamental omillar, jumladan, iqtisodiyotni kreditlash hajmi va byudjet xarajatlarining o‘sish sur’atlarining sekinlashuvi, shuningdek, 2019 yilda yuzaga kelgan bir martalik omillar (o‘tgan yil yanvar oyida QQSga tortiladigan bazaning kengayishi, avgust oyida milliy valyuta kursining devalvatsiyasi hamda energiya resurslari narxining oshishi, oktabr oyida un va non narxining erkinlashtirilishi) ta’sirining qisqarishi sabab bo‘ldi.
Mavsumiy tebranishlarning ta’sirining kamayishi joriy yilning yanvar-fevral oylarida oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining barqaror bo‘lishiga xizmat qildi va ushbu guruh narxlarining o‘sishi 2,4 foiznitashkil qildi (2019 yilning yanvar-fevral oylarida 4,9 foiz).
Inflyatsiya Biroq, va kurash bo'lishi kerak mumkin, qochib bo'lmaydi ob'ektiv iqtisodiy hodisa hisoblanadi. pul amortizatsiya va pul massasining ortishi - Amalda, normal jarayon, ammo, inflyatsiya keskin sakrash iqtisodiy tizimida tuzatib bo'lmaydigan buzilishlariga olib kelishi mumkin. Davlatimiz anti-inflyatsion siyosat iqtisodiy tartibga solishning eng muhim qurollaridan biri hisoblanadi, shuning uchun. shakllari va bostirish inflyatsiya usullari to'g'risida Ushbu maqolada muhokama qilinadi.
Davlatimiz Anti-inflyatsiya siyosati pul amortizatsiya jarayonlarini susayishi bilan bog'liq chora-tadbirlar katta qator o'z ichiga oladi. Yuragida, inflyatsiya - bir kamaytirish pul qiymati tufayli muomaladagi pul massasining bir muhim o'sishiga uchun. inflyatsiya darajasi kamaytirish tanlash va chora-tadbirlar amalga oshirilishi uchun ikki asosiy yondashuv bor: monetarists deb atalmish pul nazorat qilish, tarafdorlari bo'lgan quyidagi yo'llar bilan davlat anti-inflyatsion siyosat:
1) qiziqtirgan deb atalmish Buxgalteriya kursi tartibga solish - deb, foiz stavkalari, Milliy bank tomonidan chiqarilgan ostidan tijorat banklariga pul qarz. Tabiiyki, tijorat stavkalari mos keladigan bir o'zgarish ham chegirma darajasi natijalari o'zgartiradi. Shunday qilib, ko'tarib chegirma darajasi, Markaziy bank kamaytiradi , pul uchun talabni tijorat banklari taqdim va ular, o'z navbatida, shunday qilib pul uchun aholining talabini kamaytirish, ularning stavkalarini ko'tarishga majbur.
zaxira talablariga 2) tartibga solish - albatta, deb atalmish saqlangan bo'lishi kerak tijorat banklarining aktivlari, bir qismi bilan korrespondentlik hisob Markaziy banki banki. Ushbu nazorat usuli Biroq, bir oz kichik kuch bor, foiz stavkalari tartibga solish o'xshaydi.
3) davlat qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar - obligatsiyalar, xazina qog'ozlari va boshqa - kam suyuq davlat obligatsiyalari bilan almashtirib, uni muomaladan real pul ta'minoti davolashda ketkazilishi mumkin.
Davlatimiz Keynesians anti-inflyatsion siyosat ko'rinishida bartaraf tomonidan amalga oshirilishi lozim byudjet taqchilligi va o'z navbatida, shaxsiy daromad, davlat xarajatlari va soliq stavkalarini tartibga soluvchi tomonidan amalga oshirilishi kerak. Bu siyosat byudjet chaqirdi va moliyaviy va quyidagi vositalar foydalanishni o'z ichiga oladi:
ijtimoiy noqulay guruhlar faoliyatiga davlat xarajatlarining 1) kamaytirish - pensiyalar, ishsizlik nafaqalari, shunday qilib, rag'batlantirish va to'lashni kamayadi;
2) davlat byudjeti kamroq muomalaga chiqarilgan, keyin yana pul oladi, natijada soliq stavkalari oshirish. Bu juda qiyin salbiy reaktsiya aholi, chunki byudjet va byudjet siyosatining asboblar, juda diqqat bilan foydalanish kerak, deb qayd etish lozim.
Rossiyada anti-inflyatsiya siyosati texnikasi va pul-kredit, va bir To'plam byudjet va fiskal siyosat. Rossiya iqtisodiyot va aholining mentalitetiga xususiyatlari, faqat yaqinda rejali iqtisodiyot sharoitida yashashga qolgandir, hukumat inflyatsiya bostirish tadbirlar noyob majmuini yaratish kerak karatilgan. Rossiya Federatsiyasi qarshi inflyatsiya siyosati yaratish orqali eng qiziqarli texnik, biri bir barqarorlashtirish fondi, bir tomondan, siz muomalada pul massasi iqtisodiyotga "zararli" olib tashlash imkonini beradi, boshqa tomondan - imkon katta moliyaviy resurslarni jamlash imkonini beradi, deb Rossiya global moliyaviy bozorida og'ir va hurmatli futbolchi qiladi.
Saqlash infratuzulmasining kengayishi va issiqxonalar tarmog‘ining rivojlanishi hisobiga qish oylarida meva va sabzavotlar narxining keskin oshishi kuzatilmadi. Xususan, 2019 yilning yanvar-fevral oylarida mevalar 15,6 foizga, sabzavotlar 13,8 foizga oshgan bo‘lsa, joriy yilda narxlar o‘sishi qariyb ikki barobarga pasayib, mos ravishda 7,7 foiz va 6,3 foizni tashkil qildi.
2020 yilning yanvar-fevral oylarida iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning o‘sish sur’ati 2019 yilning mos davriga (6,0 foiz) nisbatan 3,5 foiz bandga pasayib 2,5 foizni tashkil etdi.
Kredit portfeli umumiy o‘sish sur’atining pasayishiga qaramasdan bozorning turli segmentlarida kreditlarning o‘sish dinamikasi turlicha bo‘ldi.
Jismoniy shaxslarning milliy valyutadagi iste’mol va ipoteka kreditlari segmentida yuqori o‘sish sur’ati (5,2 foiz) kuzatildi (umumiy kredit portfeli o‘sishining 38 foizini tashkil qildi). Ushbu kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarning nisbatan yuqori bo‘lishiga qaramasdan, ularga bo‘lgan talabning yuqoriligi quyidagilar bilan izohlanadi:
iste’mol kreditlar bozori nisbatan yangi bo‘lganligi uchun uzoq yillar davomida yig‘ilib qolgan yuqori talab;
iste’molchilar moliyaviy savodxonlik darajasining yuqori emasligi;
eng asosiysi, mamlakatda bir necha yillar davomida yuqori inflyatsiya kuzatilganligi sababli, iqtisodiyotda yuqori foiz xarajatlarini qaytarishning qiyin bo‘lmasligi to‘g‘risidagi fikrlarning saqlanib qolishi.
Xorijiy valyutadagi kreditlar foiz stavkalarining nisbatan past ekanligi ushbu kreditlar hajmining 3,4foizga oshishiga sabab bo‘ldi.
Byudjet xarajatlari va iqtisodiyotni kreditlash hajmini qisqartirish bo‘yicha amalga oshirilgan choralar muayyan darajada importga bo‘lgan talabning muvozanatlashuviga olib keldi. Xususan, 2020 yilning yanvar oyida importning yillik o‘sish sur’ati 23 foizgacha (2019 yilning yanvar oyida 43 foiz, fevral oyida 40 foiz) sekishlandi.
Noaniqlik va xatarlar. Jahon iqtisodiyotida koronavirus tarqalishi bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy muammolar O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham muayyan darajada ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bunda ta’sir ko‘lami jahon iqtisodiyotidagi xatarlarning davomiyligi bilan baholanadi.
Iste’mol savatchasida sezilarli ulushga ega bo‘lgan Xitoydan import qilinadigan ayrim tovarlar hajmining qisqarishi ichki bozorda narxlarga ma’lum bosimni yuzaga keltirishi mumkin.
Ichki narxlar darajasiga “koronavirus” ta’sirining bir martalik qisqa muddatli bo‘lishi kutilmoqda. Shu bilan birga, Xitoydan import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qoplanmagan talab ichki ishlab chiqarishning kengayishi va boshqa davlatlardan yangi import yo‘nalishlarining yo‘lga qo‘yilishi orqali qoplanadi va natijada o‘rta muddatli istiqbolda narxlar barqarorlashadi.
Ichki bozorda go‘sht va go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan talabning sezilarli oshishiga nisbatan taklif hajmining nomuvofiq o‘sishi narxlarga ma’lum darajada bosim yaratadi.
Chorvachilik sohasini tubdan rivojlantirish va bu uchun zarur bo‘lgan ozuqa bazasini shakllantirish orqali ichki bozorni uzluksiz go‘sht mahsulotlari bilan ta’minlash, ma’lum bir vaqtni talab qiladi. Shu bilan birga, boshqa davlatlardan (Belarus, Ukraina, Qozog‘iston, Qirg‘izston) go‘sht importining yetarli darajada emasligi, shuningdek, go‘sht importi narxining oshishi o‘rta muddatli istiqbolda go‘sht narxiga ta’sir ko‘rsatadi.
Yana bir bor ta’kidlash lozimki, transport infratuzilmasini, bozorlarda raqobatni rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini uzluksiz gaz va elektr energiya bilan ta’minlash sohalarida zaruriy tarkibiy islohotlarni amalga oshirish inflyatsiya darajasi barqaror pasayishining asosiy omillaridan hisoblanadi.
Inflyatsiya prognozi. 2020 yilning yanvar-fevral oylarida inflyatsiyaning pasayib boruvchi tendensiyasi kreditlarning yuqori o‘sishni oldini olish va fiskal intizomning kuchaytirilishi orqali iqtisodiyotda inflyatsiya bosimini va inflyatsiyaga nomonetar omillar ta’sirini pasaytirish, xususan tartibga solinadigan energiya resurslari narxlarini erkinlashtirish jarayonini kelgusi yillarga qoldirmasdan amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatdi.
Bunda, inflyatsiya darajasini prognoz doirasida ushlab turish quyidagilar omillar hisobiga ta’minlanadi:
umumiy fiskal balans taqchillik, O‘TTJ daromad va xarajatlari muvozanatlashuvini ta’minlagan holda, 2020 yilda tasdiqlangan parametrlarga (YaIMga nisbatan 2,7 foiz) to‘liq mos bo‘lishini ta’minlash;
banklar kredit portfelining mo‘tadil o‘sish sur’ati, ya’ni YaIMning nominal hajmi o‘sish sur’atidan oshmaydigan (25 foiz atrofida) darajada bo‘lishi hamda kelgusi davrda kredit bozorida segmentlashuv darajasining pasayishi bilan pul-kredit siyosatining joriy sharoitini saqlab qolish;
tashqi qarzning muvozanatli o‘sishi, xususan, xorijiy valyutadagi kreditlar o‘sishi va iqtisodiyotdagi qarz yukining muvozanatlashuvi hamda dollarizatsiya darajasining pasayishi.

Xulosa
Xulosa qilib, shuni aytib otish mumkinki, yuqorida aks ettirilgan har bir mamlakat bozor iqtisodiyotiga otish rejimining turli fazalarida bolganlari uchun, mazkur davlatlardagi istemol va chakana narxlari orasidagi farqlar ichki va tashqi omillar tasirida juda ozgaruvchandir.

Inflyatsiyani ushlab turish uchun, eng avvalo, uning iqtisodiyot uchun naqadar muhimligini, mexanizm va omillarning harakatga keltirishlarini anglash lozim. Soliq siyosatining inflyatsiyaga real tasiri. Bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya mavjudligi tabiyi bolgani kabi, mamlakatning «soliq infratuzilmasi»da ham inflyatsiyaning qay darajada bolishi olib borilayotgan chora-tadbirlarga bogliqdir.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga otayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchun asosan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirish lozim:
- milliy iqtisodiyotni soglomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini taminlash;
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga oshirish;
- xalq istemol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish fondlarining tarkibini ozgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni joriy etish;
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini ragbatlantirish;
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yonalishda asosiy etiborni soliqlarning ragbatlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qollab-quvvatlash;
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit yer, qochmas mulk, mehnat va qimmatli qogozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
- pul-kredit siyosatini iqtisodiyotnign rivojlanishi holatiga asosan ozgartirib turish.

Pul agregatlari dinamikasi (mlrd.so'm)

Foydalanilgan adabiyotlar

O’zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi T. 2017 yil

O‘zbekiston respublikasi prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-son sonli Qarori

Internet saytlari.

http://www.press-service.uz - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot markazi sayti
http://www.gov.uz - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti

http://www.cbu.uz- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti

http://www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi