1-qism Qarshi 2010 «Kasbiy ta’lim va o‘qitish uslubiyoti»

pertseptiv-ya’ni bular shunday harakatlarki, ularning okibatida atro- fdagi predmetlar va xodisalar tugrisida yaxlit obraz shakllanadi;

mnemik faoliyat - narsa va xodisalarning moxiyati va mazmuniga alokador materialning eslab kolinishi, esga tushirilishi hamda esda saklab turilishi bilan boglik murakkab faoliyat turi;

fikrlash faoliyati - akl, faxm - farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboklarni yechishga karatilgan faoliyat;

imajitiv - («image»-obraz suzidan olingan) faoliyati shundayki, u ijodiy jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni takozo etadi.

Yukorida ta’kidlaganimizdek, har qanday faoliyat ham tashki hara- katlar asosida shakllanadi va motor komponentlardan iborat bulishi mumkin. Agar tashki faoliyat asosida psixik jarayonlarga utish ruy bergan bulsa, bun­day jarayonni psixologiyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, aklda shakllangan goyalarni bevosita tashki harakatlarda yoki tashki faoliyatga ku- chirilishi eksteriorizatsiya deb yuritiladi.

Faoliyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki darajasiga kura ham farklanadi. Masalan, shunday bulishi mumkinki, ayrim xaarakatlar boshida har bir elementni jiddiy ravishda, aloxida-aloxida bajarishni va bunga butun dikkat va ongning yunalishini talab kiladi. Lekin vakt utgach, bara-bora un- da ongning ishtiroki kamayib, kupgina kismlar avtomatlashib boradi. Bu oddiy tilga ugirilganda, malaka xosil bo‘ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga urganganmiz. Agar malakalarimiz kat‘iy tarzda biz- dagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maksadi va talablariga kura hara- katlarni muvaffakiyatli bajarishni ta’minlasa, biz buni kunikmalar deb atay- miz. Kunikmalar - doimo bizdagi aniq bilimlarga tayanadi. Masalan, ku- nikma va malakalar uzaro boglik bo‘ladi, shuning uchun ham ukuv faoliyati jaarayonida shakllanadigan barcha kunikmalar va malakalar shaxsning muvaffakiyatli ukishini ta’minlaydi. Ikkalasi ham mashklar va kaytarishlar vositasida mustaxkamlanadi. Agar, fakat malakani oladigan bo‘lsak, uning shakllanish yullari kuyidagicha bulishi mumkin: oddiy namoyish etish yo‘li bilan; tushuntirish yo‘li bilan;

ko‘rsatish bilan tushuntirishni uyg‘unlashtirish yo‘li bilan.

Xayotda ko‘nikma va malakalarning ahamiyati katta. Ular bizning jis- moniy va aqliy urinishlarimizni yengillashtiradi va o‘qishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishimizni ta’minlaydi.

Faoliyatni klassifikatsiya qilish va turlarga bo‘lishning yana bir keng tarqalgan usuli - bu barcha insonlarga xos bo‘lgan asosiy faolllik turlari buyicha tabaqalashdir. Bu - muloqot, o‘yin, o‘qsh va mehnat faoliyatlaridir.

Muloqot- shaxs individual rivojlanishi jarayonida namoyon bo‘ladigan birlamchi faoliyat turlaridan biri. Bu faoliyat insondagi kuchli ehtiyojlardan biri- inson bulish, odamlarga uxshab gapirish, ularni tushunish,sevish, uzaro munosabatlarni muvofiklashtirishga karatilgan extiyojlaridan kelib chikadi. Shaxs uz tarakkiyotini aynan shu faoliyat turini egallashdan boshlaydi va nutki orkali (verbal) va nuktsiz vositalar (noverbal) yordamida boshka faoli­yat turlarini mukammal egallashga zamin yaratadi.

O‘yin - shunday faoliyat turiki, u bevosita biror moddiy yoki ma’naviy ne‘matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma-xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozala- ri bola tomonidan uzlashtiriladi. Bolatoki uynamaguncha, kattalar hatti- harakatlarining ma’no va moxiyatini anglab yetlmaydi.

O‘qish faoliyati ham shaxs kamolotida katta rol uynaydi va ma’no kasb etadi. Bu shunday faollikki, uning jarayonida bilimlar, malaka va tur- larni kunikmalar uzlashtiriladi.

Mehnat qilish ham eng tabiiy extiyojlarga asoslangan faoliyat bo‘lib, uning maksadi, albatta biror moddiy yoki ma’naviy ne‘matlarni yaratish, jamiyat tarakkiyotiga xissa kushishdir.

Har qanday kasbni egallash, nafakat egallash, balki uni maxorat bilan amalga oshirishda faoliyatning barcha konuniyatlari va mexanizmlari amal kiladi. Oddiygina biror kasb malakasini egallash uchun ham unga alokador bulgan ma’lumotlarni eslab kolish va kerak bulganda yana esga tushurish orkali uni bajarish buldmay, balki ham ichki (psixik), ham tashki (pred- metgayunaltirishgan) harakatlarni ongli tarzda bajarish bilan boglik mu- rakkab jarayonlar yotishini unutmaslik kerak. Lekin har bir shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shugullanishiga majbur qilgan psixologik omillar- sab- ablar muhim bo‘lib, bu faoliyat motivlaridir

2.