1. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik haqida tushuncha


Qiyosiy-tarixiy metod (QMT) haqida umumiy tasavvur


Download 24.66 Kb.
bet3/5
Sana31.01.2024
Hajmi24.66 Kb.
#1817350
1   2   3   4   5
Bog'liq
1. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik haqida tushuncha-fayllar.org

1. Qiyosiy-tarixiy metod (QMT) haqida umumiy tasavvur
Tillarning tarixiy o'ziga xosligini aniqlashda qiyosiy-tarixiy usul qo'llaniladi. Qiyosiy-tarixiy usul eng qadimiy prototip, protoformani qayta tiklash maqsadida o‘zaro bog‘liq morfemalarni solishtirishga asoslangan. Qiyosiy-tarixiy metod aniq masalalarni yechishda qo‘llangani uchun faqat qarindosh tillarga nisbatan qo‘llaniladi.
Birinchidan, bu usul yordamida alohida affikslar yoki ildizlar qayta tiklanadi yoki alohida tovushlar va so'zlarning tarixi ko'rib chiqiladi. Ikkinchidan, tilning alohida qatlamlari - fonetik, grammatik qayta qurishga duchor bo'ladi.
Muayyan shakllarni (so'zlarni, morfemalarni) qayta tiklash (qayta yaratish) bilan tilshunoslar qarindoshlik bilan bog'liq bo'lgan tillar uchun umumiy bo'lgan oldingi proto-shakllarni tiklashga harakat qilishadi. Agar o'zaro bog'liq bo'lmagan tillar tahlil qilinsa, protoformlarni qayta tiklash mumkin emas.
XIX asrning 1-choragida yuzaga kelgan mazkur metod lingvistik metodlar ichida eng faoli hisoblanib, unda o‘zaro qarindoshlik munosabatidagi tillarning birliklari (tovush, qo‘shimcha va so‘zlar) tarixiy jihatdan qiyoslanadi, ular orasidagi o‘xshashliklar aniqlanib, ularning dastlabki tarixiy shakllarini tiklashga
harakat qilinadi. Bu vazifalar quyidagi usullar vositasida amalga oshiriladi:
- qiyoslash uchun material to‘plash;
- qiyoslanadigan birliklarni belgilash;
- birliklar tarkibidagi o‘zgarishlar xronologiyasini aniqlash;
- so‘z va morfemalarning qadimgi shakli va ma’nolarini tiklash.
- tillarni qiyosiy o‘rganish va ularning bir-biriga qarindosh va qarindosh
emasligini aniqlash;
- qarindosh deb tanilgan tillarni bir-biri bilan qiyoslab, ularning bobo tilini
tiklash.
Ushbu metod XIX asrning boshlarida paydo bo‘lgan deyilishiga qaramay, bu yo‘nalish bilan olimlar oldinroq shug‘ullanishga kirishganlar. Unda qiyoslash uchun dalillar faqat qarindosh tillardan - genetik tenglikka ega bo‘lgan tillardangina olinadi. Masalan: ruscha svetok, polyakcha kwiatok “gul”; forscha now, ruscha nov(ыy), nemischa neu, inglizcha new “yangi”; grekcha pater, patras, lotincha pater, sanskritcha pitar, nemischa vater, forscha padar, ruscha papa, hindcha “bobo”,”ota” demakdir.
Qiyosiy-tarixiy metod, komparativizm (tilshunoslikda) — til oilalari va guruhlarini, shuningdek, ayrim olingan tillarni tarixiygenetik oʻrganish usullari va tartiblari majmui; qiyosiy-tarixiy tilshunoslikrya tillar rivojlanishining tarixiy qonuniyatlarini belgilash uchun qoʻllanadi. Ushbu metod til tarixini bilishning eng muhim vositasidir. Qiyosiy-tarixiy metodm. yordamida genetik jihatdan oʻzaro yaqin tillarning diaxronik tadrijiy rivojlanishi ularning kelib chiqish manbai bir ekanligini isbot qilish asosida oʻrganiladi.
Qiyosiy-tarixiy metodm.ning asosiy maqsadi jahondagi qarindosh tillar ichidagi ayrim oila va guruhlarning bobo til (qarang Bobo til) holatidagi qolipi (qiyofasi)ni, ularning keyingi davrlardagi rivojlanishi va mustaqil tillarga ajralishi jarayonini qayta tiklash (aslidagiday "tiriltirish"), shuningdek, u yoki bu genetik birlikka mansub tillarning qiyosiytarixiy tavsiflari (grammatikalari va lugʻatlari)ni tuzishdan iborat. Shuni ham aytish kerakki, Qiyosiy-tarixiy metodm.ning dastlabki belgilari Sharq filologiyasida — M. Koshgʻariy, M. Zamaxshariy, A.Navoiy va boshqalarlarning asarlarida kuzatiladi.
Metodning asosiy usullari quyidagilar: lisoniy maʼlumotlarning genetik mansubligini aniqlash, qiyoslanayotgan tillarning turli sathlaridagi oʻxshashliklar va nooʻxshashliklar tizimini belgilash, dastlabki bobo til shakllarini modellashtirish, lisoniy hodisalar va holatlarning xronologik va mintaqaviy tarqalish chegarasini belgilash va shu asosda amalga oshiriladigan tillarning genealogik tasnifi. Qiyoslash lisoniy tadqiqotning universal usuli boʻlish bilan birga Qiyosiy-tarixiy metodm.da ham asosiy, ustuvor usul hisoblanadi. Ushbu metodning eng muhim belgisi tilning barcha sathlaridagi oʻxshashliklarni anikdash yoʻli bilan amalga oshiriladigan r ye konstruksiya (qayta tiklash) tartibi (usuli)dir. Qiyosiy rekonstruksiya (har xil tillardagi muayyan hodisalarni qiyoslash asosida boʻladigan) va ichki rekonstruksiya (bir til doirasidagi turli davrlarga mansub lisoniy hodisalarni taqqoslash bilan boʻladigan) oʻzaro farqlanadi.
Qarindosh tillar tizimining tarixiy rivojlanish qonuniyatlarini belgilashda Qiyosiy-tarixiy metod fonetikfonologik va morfologik sathlarda eng yuqori samaralarga erishadi. Bunda qiyoslash asosini tanlab olish muhim rol oʻynaydi. Odatda, bunday asos eng qadimiy yozuv anʼanasiga ega boʻlgan til hisoblanadi. Hindevropashunoslikda bunday rolni uzoq yillar qadimiy hind adabiy tili — sanskrit oʻynagan. Zero, Qiyosiy-tarixiy metod m. ham sanskritda yozilgan matnlar tilini Yevropa tillariga qiyoslash va ular orasida oʻxshashlik borligini aniqlash natijasida 19-asrning boshlarida maydonga kelgan (hozirgi bir qator tadqiqotlarda sanskrit oʻrnini xettluviy tillari egallagan). Lisoniy tadqiqotlarning zamonaviy qiyosiytarixiy metodikasi tipologik, kvantitativ (miqdoriy), ehtimollik, filologik va modellashtirish kabi metodlarning usullaridan ham keng foydalanadi. Tillarni tarixiy oʻrganishning lingvogeografik yoki areal usullari Qiyosiy-tarixiy metodm.ning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular bobo til davridagi umumiyliklarning dialektal boʻlinish manzarasini qayta tiklashga va tillararo areal aloqalarni aniqlashga xizmat qiladi. qadimiy yozma yodgorliklari boʻlmagan til guruhlari yoki oilalarida esa Qiyosiy-tarixiy metodm. hozirgi tillar va lahjalarning maʼlumotlariga tayanadi.


Download 24.66 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling