1. qurilish xududi xarakteristikasi

L_o‘rt =40-100m.
Zohiradan ko‘tarma uchun gruntni ko‘ndalang profil bo‘ylab tashish o‘rtacha mosofasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
L _o‘rt =25H_urt+25m.
bu yerda: H_o‘rt - o‘yma yoki ko‘tarma uchastkaning o‘rtacha ishchi otmetkasi
u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
H_o‘rt = - v±√v²+4m ₀V/l
2 m ₀
bu yerda: m ₀- kiyalik nishabligi 1.5 ga teng.
L - ko‘tarma uzunligi, m
V – ko‘tarma hajmi, har bir uchastka uchun aniklanadi, m³
L_o‘rt–qiymati har bir uchastka uchun karyerdan ko‘tarmagacha, o‘ymadan xandakgacha grafikdan aniqlanadi.
Bajariladigan uchastkalar chegarasi , yer ishlar hajmi va gruntlarni tashish o‘rtacha masofalari grafik usulda aniqlanib ularning hisoboti 6-jadvalda keltirilgan.
Bitta uchastkada yer ishlarini ishlab chiqish uchun ikki variant belgilash lozim.

6- jadval. Yetakchi yer qozish mashinalarini tanlash

№ t.r	Uchastka chegarasi	Vish, m^3	Lo‘rt, m	Ho‘rt, m	Ishlab chiqarish varianti
					I	II
1	2	3	4	5	6	7
1	PK160+00 PK181+75	51868	500	1.23	Ekskovator DOOSAN DX 300LC q =1,5m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga	Ekskovator EO-4121A q =1,25m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga

Har bir variant bo‘yicha 7-jadval shaklida hisob-kitoblar bajariladi. Bunda barcha ish turlari texnologiya talablariga binoan hisobga olinadi, o‘ymadagi gruntga ishlov berish, ko‘tarmaga tashish, gruntni tekislash, uni qatlam-qatlam zichlash va h.k. har bir variant bo‘yicha umumiy bevosita xarajatlar – qiymat S va mehnat sarfi K_sm aniqlanadi.

7-jadval.

Uchastkadagi yer polotnosini ko‘tarishda asosiy yer ishlarini bajarish qiymati va mehnat talabligi

Uchastkalar	Mye’yorli adabiyotda ator №	Ishlar nomi	Ishlar hajmi	O‘lchov birligi	O‘lchov birligidagi mehnat sarfi, kishi -soat	Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat
1	§ Ye2-1-9.	Ekskovator DOOSAN DX 300LC q =1,5m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga	518.68	100 m^3	1.88	975.12
	§ Ye2-1-8.	Ekskovator EO-4121A q =1,25m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga			2.23	1156.66

Asosiy yer ishlarini bajarishning variantlar bo‘yicha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyidagi tartibda aniqlanadi:
a) uchastkadagi yer ishlari hajmi V_uch, m³;
b) yer ishlarini bajarishdagi mexnat sarfi K_sm, kishi-soat;
v) bir smenada mexanizatsiyalashgan va qo‘lda bajariladigan ishlarni bajarish uchun uchastkadagi ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyoj K_um odam-kun:

bu yerda t – ish smenasi davomiyligi, soat;

g) smena davomida bir ishchiga to‘g‘ri keladigan yer ishlarini ishlab chiqarish qiymati b, m³/kishi-kun:

Ko‘rib chiqilayotgan variantlar bo‘yicha hisoblab aniqlangan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 8-jadvalga jamlanib, ko‘rsatkichlar taqoslanadi va ishlab chiqarish uchun eng optimal variant tanlanadi.

8-jadval.

Uchastkadagi yer polotnosini barpo etishda asosiy yer ishlarini bajarish texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqoslash.

Uchastka №	Uchastka chegarasi	Yer ishlarini bajarish usullari		Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar
		I-varian	II-variant	I-variant	II-variant
				Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat	Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat
1	PK160+00 PK181+75	Ekskovator DOOSAN DX 300LC q =1,5m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga	Ekskovator EO-4121A q =1,25m^3 o‘ymadan ko‘tarmaga, o‘ymadan kavalerga	975.12	1156.66

Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslanib 1-variantdagi mashina komplektlari iqtisodiy jihatdan ma’qul topildi.

3.5 Mashinalarning komplektini tanlash
Yer qazish mashinalarini tanlashda gruntlarni tashish uzoqligi asosiy faktorlardan biri bo‘lib, grunlarni bo‘ylama tashishda quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
L_b = l_o + l_r + l_{m ,} m
bunda; l_o – o‘yma va ko‘tarmaning massa markazlari orasidagi masofa, m
l_r – transport vositalarini burilishiga berilgan masofa,
l_r = 50 ÷100m. tashkil etadi.
l_m - manevrlarga berilgan masofa, l_m= 50 ÷ 100m. tashkil etadi.
Zohiradan ko‘tarma yoki o‘ymadan kavalerga ko‘ndalang tashish masofa quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. Zohiradan ko‘tarma yoki o‘ymadan kavalerga ko‘ndalang tashi sxemasi 9-rasmda keltirilgan.
, m
bu yerda; L_o‘r – kavaler o‘qidan o‘yma o‘qigacha o‘rtacha masofa, m
N_o‘rt – o‘ymadagi o‘rtacha ishchi otmetkasi, m
m - o‘ymaning qiyaligi, 1:1,5
l₁ - o‘ymaning pastki eni, m
n - kavaler yoki zohiraning qiyaligi,
h_r - kavaler yoki zohiraning qiyaligi, m
v₁ - kavaler yoki zohiraning eni, m
a)

b)

9-rasm. Gruntni tashish masofasini aniqlash sxemasi: a – o‘ymadan kavalerga; b – zaxiradan ko‘tarmaga; 1 – o‘yma; 2 – berma; 3 – kavaler; 4 – ko‘tarma; 5 – zaxira
Ko‘tarma o‘qi va zaxira o‘qi o‘rtasidagi o‘rtacha masofa L_o‘rt (9, b-rasm) quyidagi ifoda bo‘yicha m larda aniqlanadi

Skreper bilan ishlashda gruntni ko‘ndalang tashish masofasini hosil qilish uchun yo‘lning yarim summasini aniqlash kerak bo‘ladi: grunt ortish, yuk bilan harakatlanish, gruntni to‘kish va bo‘sh qaytish, ya’ni bir sikl davomidagi butun yo‘lning yarmini; bunda chiqish va tushish joylarini qurish hisobiga gruntni tashish masofasining ortishini ham hisobga olish kerak.
Yer qazish – transport mashinalarining ekspluatatsiya soatlar va smena ish unumdorligi YeNiR dan foydalanib, quyidagi ifodalar bo‘yicha aniqlashga yo‘l qo‘yiladi:


bu yerda: Ye – ishlarning o‘lchov birligi, [6] ga asoslangan holda tegishli ish turlari uchun qabul qilingan, m³ yoki m²;
t – ish smenasi davomiyligi, t = 8 s;
H_vat – o‘lchov birligi uchun vat me’yori, mash.-soat.
Yetakchi mashinalarning asosiy yer ishlarida ishlash muddati (T_as) vazifa bo‘yicha direktiv muddatdan (T_dir) kelib chiqib, tayyorlov (T_tay) hamda ishlov berish (tugallash) (T_ishl) ishlari davomiyligini ayirib tashlab mazkur ifodaga binoan topiladi:
_{, kun
, kun}
hisob-kitoblarni har bir ishchi uchastkasi uchun quyidagi tartibda olib borish tavsiya etiladi:
1) majmuadagi yetakchi mashinaning smenadagi ekspluatatsion ish unumdorligi aniqlanadi P_sm;
2) bir yetakchi mashinaning ish smenalari soni belgilanadi R;
3) ish bir, ikki yoki uch smenada bajarilishi sharoitidan bir yetakchi mashinaning ish muddati aniqlanadi T; agar ikki yoki uch smenada ishlashda TT_as dan katta ekanligi aniqlansa, bu holda majmuadagi yetakchi mashinalar soni N aniqlanadi. hisob-kitob quyidagi ifodalar bo‘yicha bajariladi.

bu yerda: V – uchastkadagi yer ishlari hajmi, m³;
P_ek.sm – yetakchi mashinaning bir smenada ekspluatasion
ish unumdorligi, m³ /smena.
T - uchastkada ishlar davomiyligi, kun
n – bir sutka davomida ish smenalari soni, n=2smena

Uchastkalarda yetakchi mashinalar soni va ishlarning davomiyligi quyidagiga teng:

I vaII va uchastkalar uchun ekskovator DOOSAN DX 300LC
q =1,5m³, qabul qilindi.
P_ek.sm= 800 m³ /smena
N = 195883/(800*32*2) = 3.84 ≈ 4 mash .
T₁= 51868/( 800*4*2)  = 8.3 ≈ 9ish kuni
T₂= 144015/( 800*4*2) =22.6 ≈ 23 ish kuni
III va IV uchastkalar uchun ekskovator EO-210120 q =0.8m³ , qabul qilindi.
P_ek.sm= 400 m³ /smena
N = 46455/(400*32*2)=1,8 ≈  2mash .
T₃= 28483/(400*2*2)=17.8 ≈ 18  ish kuni
T₄= 17972/(400*2*2)=11.2 ≈ 12ish kuni
[....] ga asoslangan holda uchastkalar uchun mashinalar komplektini tanlab, u 9- jadval shaklida keltirilgan.

9-jadval.

Mashinalar komplekti

№ Ucha-stka-lar	Mashinalar nomi		Bir komplektda mashinalar soni	Umumiy soni	Mashinislar razryad	Jami mash.
1	2		3	4	5	6
I- II	Ekskovator DOOSAN DX 300LC q =1,5m^3,4 komplekt KAMAZ-65115 14tn BTS-150 burg‘ulash mashinasi DU-29 markali pnevmog‘ildirakli katok Buldozer DZ-35S Ko‘chma elektrostansiya		1 1 4 1 1 1 1 1	4 4 16 1 1 1 4 1	6r-4 5r-4 16 6r-1 5r-1 5r-1 5r-4 3r-1	6r-8 5r-8 32 6r-2 5r-2 5r-2 5r-8 3r-2
JAMI:						64
III- V	Ekskovator EO-210120 q =0.8m^3 2 komplekt Avtosamosval KAMAZ-6511 10tn BTS-150 burg‘ulash mashinasi DU-29 markali pnevmog‘ildirakli katok Buldozer DZ-35S Ko‘chma elektro stansiya	1 5 1 1 1 1 1		2 10 1 1 1 1 1	6r-2 5r-2 10 6r-1 5r-1 5r-1 5r-1 3r-1	6r-4 5r-4 20 6r-2 5r-2 5r-2 5r-2 3r-2
JAMI:						38