1. qurilish xududi xarakteristikasi

L_o‘rt =40-100m.
Zohiradan ko‘tarma uchun gruntni ko‘ndalang profil bo‘ylab tashish o‘rtacha mosofasi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
L _o‘rt =25H_urt+25m.
bu yerda: H_o‘rt - o‘yma yoki ko‘tarma uchastkaning o‘rtacha ishchi otmetkasi
u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
H_o‘rt = - v±√v²+4m ₀V/l
2 m ₀
bu yerda: m ₀- kiyalik nishabligi 1.5 ga teng.
L - ko‘tarma uzunligi, m
V – ko‘tarma hajmi, har bir uchastka uchun aniklanadi, m³
L_o‘rt–qiymati har bir uchastka uchun karyerdan ko‘tarmagacha, o‘ymadan xandakgacha grafikdan aniqlanadi.
Bajariladigan uchastkalar chegarasi , yer ishlar hajmi va gruntlarni tashish o‘rtacha masofalari grafik usulda aniqlanib ularning hisoboti 6-jadvalda keltirilgan.
Bitta uchastkada yer ishlarini ishlab chiqish uchun ikki variant belgilash lozim.
6- jadval. Yetakchi yer qozish mashinalarini tanlash

№ t.r	Uchastka chegarasi	Vish, m^3	Lo‘rt, m	Ho‘rt, m	Ishlab chiqarish varianti
					I	II
1	2	3	4	5	6	7
1	ПК500+00 ПК 504 +46	3790	82	0.72	Buldozer DZ-19 O‘ymadan kavalaerga	Buldozer DZ-29 O‘ymadan kavalaerga 87 bet
2	ПК 504 +46 ПК 507 +31	3571	95,6	2,81	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 zaxiradan dan ko‘tarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 O‘ymadan kotarmaga 83 84 bet
3	ПК 507 +31 ПК 508 +55	2835	68,2	3,58	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 O‘ymadan kotarmaga
4	ПК 508 +55 ПК 510 +71	5082	59,5	3,53	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	Tirkamali Skreper
5	ПК 510 +71 ПК 514 +28	7665	163	3,59	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 O‘ymadan kotarmaga 14/15+33/35
6	ПК 514 +28 ПК 516 +24	40850	266,8	9,67	Ekskovator 45bet ЭО-4121A q =1,25м^3 karyerdan ko‘tarmaga	Ekskovator ЭО-5122 q =1, 5м^3 ўймадан кўтармага, ўймадан кавалерга
7 II gru	ПК 516 +72 ПК 520 +00	60759	245	4,96	Ekskovator ЭО-4121A q =1,25м^3 ўймадан кўтармага,	Ekskovator ЭО-5122 q =1,25м^3 ўймадан кўтармага,
8	ПК 520 +00 ПК 528 +24	61120	256	3,14	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 O‘ymadan kotarmaga
9	ПК 528 +24 ПК 530 +00	20320	146	4,84	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 O‘ymadan kotarmaga

Har bir variant bo‘yicha 7-jadval shaklida hisob-kitoblar bajariladi. Bunda barcha ish turlari texnologiya talablariga binoan hisobga olinadi, o‘ymadagi gruntga ishlov berish, ko‘tarmaga tashish, gruntni tekislash, uni qatlam-qatlam zichlash va h.k. har bir variant bo‘yicha umumiy bevosita xarajatlar – qiymat S va mehnat sarfi K_sm aniqlanadi.

7-jadval.
Uchastkadagi yer polotnosini ko‘tarishda asosiy yer ishlarini bajarish qiymati va mehnat talabligi

Uchastkalar	Meyorliy adabiyotda ator №	Ishlar nomi	Ishlar hajmi	O‘lchov birligi	O‘lchov birligidagi mehnat sarfi, kishi -soat	Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat
1	Е2-1-22	Buldozer DZ-19 O‘ymadan kavalaerga	3,790	1000 m^3	9,58*8,2	297,73
2	Е2-1-22	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 zaxiradan dan ko‘tarmaga	3,571	1000 m^3	2,37*95,6 226,572	809,09
3		Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	2,835	1000 m^3 ^62^bet	2,37*68,2	458,23
4		Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	5,082	1000 m^3	2,37*59,5	716,64
5		Эксковатор 45bet 4121A q =1,25м^3 karyerdan ko‘tarmaga	7,665	1000 m^3 ^54bet	6,39*163	7 983,63
6		Эксковатор 4121A q =1,25м^3 karyerdan ko‘tarmaga	40,850	100 m^3	6,39*266,8	69 643,2
7		Эксковатор 4121A q =1,25м^3 karyerdan ko‘tarmaga	60,759	1000 m^3	8,22*245	122 362,55
8		Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	61,120	1000 m^3	3,6*2 56	56 328,19
9		Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 O‘ymadan kotarmaga	20,320	1000 m^3	3,6*146	10 680,192

Asosiy yer ishlarini bajarishning variantlar bo‘yicha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari quyidagi tartibda aniqlanadi:
a) uchastkadagi yer ishlari hajmi V_uch, m³;
b) yer ishlarini bajarishdagi mexnat sarfi K_sm, kishi-soat;
v) bir smenada mexanizatsiyalashgan va qo‘lda bajariladigan ishlarni bajarish uchun uchastkadagi ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyoj K_um odam-kun:

bu yerda t – ish smenasi davomiyligi, soat;

g) smena davomida bir ishchiga to‘g‘ri keladigan yer ishlarini ishlab chiqarish qiymati b, m³/kishi-kun:

Ko‘rib chiqilayotgan variantlar bo‘yicha hisoblab aniqlangan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 8-jadvalga jamlanib, ko‘rsatkichlar taqoslanadi va ishlab chiqarish uchun eng optimal variant tanlanadi.

8-jadval.

Uchastkadagi yer polotnosini barpo etishda asosiy yer ishlarini bajarish texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqoslash.

Uchastka №	Uchastka chegarasi	Yer ishlarini bajarish usullari		Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar
		I-varian	II-variant	I-variant	II-variant
				Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat	Umumiy mehnat sarfi, kishi -soat
1	ПК500+00 ПК 504 +46	Buldozer DZ-19 O‘ymadan kavalaerga	Buldozer DZ-8 O‘ymadan kavalaerga	975.12	1156.66
2	ПК 504 +46 ПК 507 +31	Tirkamali skreper Dz 26 q=10 m3 zaxiradan dan ko‘tarmaga	Tirkamali skreper Dz 23 q=15 m3 zaxiradan dan ko‘tarmaga
3	ПК 514 +28 ПК 516 +24	Ekskovator 45bet ЭО-4121A q =1,25м^3 karyerdan ko‘tarmaga	Ekskovator ЭО-5122 q =1, 5м^3 ўймадан кўтармага, ўймадан кавалерга

Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni taqqoslanib 1-variantdagi mashina komplektlari iqtisodiy jihatdan ma’qul topildi.

3.5 Mashinalarning komplektini tanlash
Yer qazish mashinalarini tanlashda gruntlarni tashish uzoqligi asosiy faktorlardan biri bo‘lib, grunlarni bo‘ylama tashishda quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
L_b = l_o + l_r + l_{m ,} m
bunda; l_o – o‘yma va ko‘tarmaning massa markazlari orasidagi masofa, m
l_r – transport vositalarini burilishiga berilgan masofa,
l_r = 50 ÷100m. tashkil etadi.
l_m - manevrlarga berilgan masofa, l_m= 50 ÷ 100m. tashkil etadi.
Zohiradan ko‘tarma yoki o‘ymadan kavalerga ko‘ndalang tashish masofa quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. Zohiradan ko‘tarma yoki o‘ymadan kavalerga ko‘ndalang tashi sxemasi 9-rasmda keltirilgan.
, m
bu yerda; L_o‘r – kavaler o‘qidan o‘yma o‘qigacha o‘rtacha masofa, m
N_o‘rt – o‘ymadagi o‘rtacha ishchi otmetkasi, m
m - o‘ymaning qiyaligi, 1:1,5
l₁ - o‘ymaning pastki eni, m
n - kavaler yoki zohiraning qiyaligi,
h_r - kavaler yoki zohiraning qiyaligi, m
v₁ - kavaler yoki zohiraning eni, m
a)

b)

9-rasm. Gruntni tashish masofasini aniqlash sxemasi: a – o‘ymadan kavalerga; b – zaxiradan ko‘tarmaga; 1 – o‘yma; 2 – berma; 3 – kavaler; 4 – ko‘tarma; 5 – zaxira
Ko‘tarma o‘qi va zaxira o‘qi o‘rtasidagi o‘rtacha masofa L_o‘rt (9, b-rasm) quyidagi ifoda bo‘yicha m larda aniqlanadi

Skreper bilan ishlashda gruntni ko‘ndalang tashish masofasini hosil qilish uchun yo‘lning yarim summasini aniqlash kerak bo‘ladi: grunt ortish, yuk bilan harakatlanish, gruntni to‘kish va bo‘sh qaytish, ya’ni bir sikl davomidagi butun yo‘lning yarmini; bunda chiqish va tushish joylarini qurish hisobiga gruntni tashish masofasining ortishini ham hisobga olish kerak.
Yer qazish – transport mashinalarining ekspluatatsiya soatlar va smena ish unumdorligi YeNiR dan foydalanib, quyidagi ifodalar bo‘yicha aniqlashga yo‘l qo‘yiladi:


bu yerda: Ye – ishlarning o‘lchov birligi, [6] ga asoslangan holda tegishli ish turlari uchun qabul qilingan, m³ yoki m²;
t – ish smenasi davomiyligi, t = 8 s;
H_vat – o‘lchov birligi uchun vat me’yori, mash.-soat.
Yetakchi mashinalarning asosiy yer ishlarida ishlash muddati (T_as) vazifa bo‘yicha direktiv muddatdan (T_dir) kelib chiqib, tayyorlov (T_tay) hamda ishlov berish (tugallash) (T_ishl) ishlari davomiyligini ayirib tashlab mazkur ifodaga binoan topiladi:
_{, kun
, kun}
hisob-kitoblarni har bir ishchi uchastkasi uchun quyidagi tartibda olib borish tavsiya etiladi:
1) majmuadagi yetakchi mashinaning smenadagi ekspluatatsion ish unumdorligi aniqlanadi P_sm;
2) bir yetakchi mashinaning ish smenalari soni belgilanadi R;
3) ish bir, ikki yoki uch smenada bajarilishi sharoitidan bir yetakchi mashinaning ish muddati aniqlanadi T; agar ikki yoki uch smenada ishlashda TT_as dan katta ekanligi aniqlansa, bu holda majmuadagi yetakchi mashinalar soni N aniqlanadi. hisob-kitob quyidagi ifodalar bo‘yicha bajariladi.

bu yerda: V – uchastkadagi yer ishlari hajmi, m³;
P_ek.sm – yetakchi mashinaning bir smenada ekspluatasion
ish unumdorligi, m³ /smena.
T - uchastkada ishlar davomiyligi, kun
n – bir sutka davomida ish smenalari soni, n=2smena

Uchastkalarda yetakchi mashinalar soni va ishlarning davomiyligi quyidagiga teng:

I uchastkalar uchun Buldozer DZ-19, qabul qilindi.
Lт=82 м
Нв=0,55+0,48*7,2=4



P_ek.sm= 200 m³ /smena
N = 3790/(200*19*2) = 0,5 ≈ 1 mash .
T₁= 3790/( 200*1*2)  = 9,475 ≈ 10ish kuni

II, III,IV va VIII, IX uchastkalar uchun Т-180 Tirkamali skreper Dz 26 q =10 м³ , qabul qilindi.

Lт=256 м
Нв=0,95+0,09*0,55=1,808

P_ek.sm= 442 m³ /smena

N = 92928/(442*19*2) = 5,5 ≈ 6 mash .
T₂= 3571/( 442*6*2)  = 0,67 ≈ 1 ish kuni
T₃= 2835/( 442*6*2) = 0,53 ≈ 1 ish kuni
T₄= 5082/( 442*6*2)  = 0,95 ≈ 1 ish kuni
T₈= 61120/( 442*6*2)  = 11,52 ≈ 11 ish kuni
T₉= 20320/( 442*6*2)  = 3,83 ≈ 4ish kuni
V ,VI va VII uchastkalar uchun ekskovator Ekskovator 4121A q =1,25м³, qabul qilindi.
P_ek.sm= 800 m³ /smena
N = 109274/(800*19*2)=3,59 ≈  4mash .
T₅= 7665/(800*2*4)=0,13 1,19≈ 2 ish kuni
T₆= 40850/(800*2*4)=6,32 ≈ 7ish kuni
T₇= 60759/(800*2*4)= 9,49 ≈ 10 ish kuni

[....] ga asoslangan holda uchastkalar uchun mashinalar komplektini tanlab, u 9- jadval shaklida keltirilgan.

9-jadval.

Mashinalar komplekti

№ Ucha-stka-lar	Mashinalar nomi		Bir komplektda mashinalar soni	Umumiy soni	Mashinislar razryad	Jami mash.
1	2		3	4	5	6
I- II	Ekskovator DOOSAN DX 300LC q =1,5m^3,4 komplekt KAMAZ-65115 14tn BTS-150 burg‘ulash mashinasi DU-29 markali pnevmog‘ildirakli katok Buldozer DZ-35S Ko‘chma elektrostansiya		1 1 4 1 1 1 1 1	4 4 16 1 1 1 4 1	6r-4 5r-4 16 6r-1 5r-1 5r-1 5r-4 3r-1	6r-8 5r-8 32 6r-2 5r-2 5r-2 5r-8 3r-2
JAMI:						64
V VII	Ekskovator 4121A q =1,25м^3 2 komplekt Avtosamosval KAMAZ-6511 10tn BTS-150 burg‘ulash mashinasi DU-29 markali pnevmog‘ildirakli katok Buldozer DZ-35S Ko‘chma elektro stansiya	1 5 1 1 1 1 1		2 10 1 1 1 1 1	6r-2 5r-2 10 6r-1 5r-1 5r-1 5r-1 3r-1	6r-4 5r-4 20 6r-2 5r-2 5r-2 5r-2 3r-2
JAMI:						38